Artykuł jest próbą rekonstrukcji skomplikowanej biografii wojennej Leopolda Buczkowskiego, która pozostaje dziś najsłabiej opracowanym okresem jego życia. Posługując się dostępnymi źródłami, w szczególności ustaleniami Justyny Staroń, Zygmunta Trziszki, Jana Tomkowskiego i Hanny Kirchner, a także wypowiedziami samego pisarza, autor szkicu odtwarza życie Buczkowskiego do wybuchu drugiej wojny światowej – dzieje kampanii wrześniowej, lata spędzone we wsi Podkamień, działalność konspiracyjną, udział w powstaniu warszawskim – oraz po wojnie, kiedy to powstawał i ukończony został Czarny potok. Pytając o niejasne miejsca w życiorysie Buczkowskiego, autor próbuje ustalić najprawdopodobniejszą wersję wydarzeń i wskazuje na te zagadnienia, którym należałoby w przyszłości poświęcić więcej uwagi.

Artykuł jest próbą odczytania twórczości Leo Lipskiego (inaczej niż robiono to dotychczas) poprzez kategorie przestrzenne i narzędzia geopoetyki. Wskazuje na istotną ewolucję, jaka dokonywała się w tym pisarstwie, polegającą na odejściu od penetrowania doświadczeń wewnętrznych ku geograficznym dominantom organizującym sensy kolejnych dzieł. Odwołując się do pojęć wprowadzonych wcześniej przez badaczy w innym kontekście (Małgorzaty Czermińskiej „miejsce autobiograficzne” i Edwarda Saida „geografia wyobrażona”), proponuje uzupełnienie taksonomii pierwszego z nich o kategorię „miejsca traumatycznego”, w przypadku zaś drugiego wskazuje na możliwość innych zastosowań. W prozie Lipskiego geografia wyobrażona manifestuje się bowiem poprzez kreację „miejsca wyobrażonego uprawdopodobnionego”. Kategorie te pozwalają także widzieć prozę Lipskiego jako szczególny przypadek literatury wygnańców.

Artykuł dotyczy rodzącego się w literaturze polskiej zjawiska powieści mitycznej o Zagładzie i jego związków z krytyką afektywną oraz kiczem holokaustowym. Budzący wiele wątpliwości w porównaniu z, częściowo opisanymi, powieściami popularnymi sukces takich książek jak „Król”, a szczególnie „Królestwo” Szczepana Twardocha (traktowanych jako przykładowy materiał badawczy) daje szansę przemyślenia zarówno kategorii samego kiczu, jak i jego możliwych związków z teorią afektów, inspirującą przedstawicieli studiów holokaustowych.

Artykuł opisuje zbrodnię na ponad 18 tysiącach Żydów popełnioną w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Ukryta pod kryptonimem „Erntefest [Dożynki]” egzekucja miała miejsce 3 XI 1943 i stanowiła ostatnią odsłonę akcji „Reinhard”, systematycznego mordu na Żydach na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Zbrodnia została opisana w dziesiątkach obozowych wspomnień, przeważnie niepublikowanych, oraz kilkunastu grypsach, które stanowią osnowę artykułu. To przede wszystkim listy Henryka Jerzego Szcześniewskiego oraz Henryka Wieliczańskiego (Izraela Halperna), regularnie korespondujących z bliskimi za pośrednictwem robotników cywilnych zatrudnianych w obozie. Znakomity przykład obozowej literatury dokumentu osobistego.

Artykuł stanowi wielokontekstową interpretację wiersza Wiktora Woroszylskiego „Zagłada gatunków”, napisanego w 1966 roku, a opublikowanego cztery lata później w tomie pod tym samym tytułem. Autorka odnosi utwór do realiów i warunków, w jakich powstawał (m.in. do nastrojów antysemickich), zestawia go z pozostałymi utworami poety, zwłaszcza z sylwiczną prozą autobiograficzną „Literatura. Powieść” (1977), dalej dowodzi, że wiersz wyprzedza rozpoznania na temat analogii między mechanizmami wykluczania pewnych grup etnicznych, prowadzącymi do ich eksterminacji, a przyzwoleniem na zabijanie zwierząt. Podkreślając wagę nowatorskiej swego czasu, dziś niesłusznie zapominanej książki Antoniny Leńkowej „Oskalpowana Ziemia” (1961), na którą Woroszylski bezpośrednio się powołuje, autorka artykułu wskazuje na aktualność i nośność omawianego utworu dla literaturoznawczej refleksji nad antropocenem (można by się nawet zastanawiać, czy nie jest to pierwszy polski wiersz poświęcony temu zjawisku), ciekawie rezonuje on m.in. z pracami Ewy Bińczyk, Dipesha Chakrabarty’ego i Elizabeth Kolbert, a jednocześnie przechowuje relikty antropocentrycznej optyki, dając wgląd w ograniczenia wyobraźni zbiorowej i indywidualnej. Niemniej w subwersywnej lekturze okazuje się ważkim głosem na rzecz deantropocentryzacji studiów nad genocydami.

Artykuł stanowi próbę przyjrzenia się doświadczeniu internowania z perspektywy kobiet. Punktem wyjścia jest wiersz Wiktora Woroszylskiego „Kobiety internowane”, utrzymany w poetyce typowej dla poezji stanu wojennego (scharakteryzowanej w pracach Danuty Dąbrowskiej i Janusza Sławińskiego). Wiersz oraz zapiski Woroszylskiego z dziennika prowadzonego w obozie internowania zostają poddane paralelnej lekturze wraz z zapiskami i wspomnieniami autorstwa kobiet. Twórczość ta stanowi nie tylko świadectwo, ale też dokument świadomości autorek i autorów, utrwalający stereotypowy obraz podziału ról płciowych oraz wykorzystywanie gotowych klisz w budowaniu własnej relacji ze zdarzeń postrzeganych jako znaczące dla państwa i narodu.

Artykuł jest przeglądem figur i obrazów kobiet rosyjskich, jakie reprodukowano w międzywojennym polskim dyskursie prasowym. Stanowi próbę reinterpretacji znaczenia tych obrazów, próbą zdekonstruowania zniekształcających je stereotypów płciowych. Analiza ocen zjawiska emancypacji w Kraju Rad zapisanych w polskiej prasie międzywojennej koncentruje się na omówieniu zagadnienia emancypacji poprzez pracę oraz podejmowania przez Rosjanki ról męskich, m.in. militarnych. W ten sposób polsko-rosyjskie kontakty kulturalne zostały pokazane jako zaburzone przez uwikłanie w polskie modele ról genderowych i wspierające się na nich idee polskiej tożsamości, zdeformowane przez męską wersję polskiego kanonu narodowego, patriarchalny porządek społeczny, oparty na relacji władzy, siły i przemocy.

Artykuł jest próbą spojrzenia na książki Antoniego Kępińskiego, wybitnego psychiatry, z perspektywy komunikacyjnej i stylistycznej, której dotąd w omówieniach jego dzieła nie uwzględniano. Stanowi też rekonstrukcję obrazu świata człowieka i choroby psychicznej w dziele Kępińskiego, traktowanej jako efekt zaburzenia wymiany informacji między podmiotem a światem zewnętrznym. Kępiński w opisie choroby używał terminologii medycznej, lecz posługiwał się także prostymi metaforami i porównaniami, pozwalającymi lepiej rozumieć stan psychiczny chorego, co z pewnością przyczyniło się do popularności dzieła tego psychiatry wśród czytelników, którzy nie zajmują się zawodowo zagadnieniami psychiatrii i psychologii. Styl książek Kępińskiego motywowany był dążeniem do takiego mówienia o chorobie psychicznej i chorym, które nie redukuje choroby do jednej z kategorii znanych z obowiązujących klasyfikacji medycznych, co z kolei przywraca choremu podmiotowość.

Celem artykułu jest przedstawienie modelu zmiany znaczeniowej czasownika obrażać na gruncie koncepcji przestrzeni mentalnych wypracowanej w lingwistyce kognitywnej. Przyjęcie założenia, iż procesy zmiany znaczeń leksemów są wywoływane przez zmiany językowych obrazów świata, kodowanych w przestrzeniach mentalnych użytkowników języka, skłania do postawienia hipotezy, że upowszechniające się w społeczeństwie polskim przekonania antysemickie (antyjudaistyczne) w XV i XVI wieku wywołały proces specyfikacji znaczenia badanego czasownika. Można bowiem wykazać, że w wyniku amalgamacji pierwotnej przestrzeni mentalnej czasownika obrażać z przestrzenią mentalną czasownika obrzezać doszło do ukonstytuowania obecnego znaczenia analizowanego leksemu w jego funkcji oznaczania czynności znieważania kogoś.

Artykuł powstał w odpowiedzi na niezwykły apel, jaki pojawił się w rosyjskim Internecie w sierpniu 2019. Moskwiczanka Julia Jakowlewa, praprawnuczka Aleksandry z Żeromskich Karpowej, zwróciła się z pytaniem do internautów, którzy mogą mieć jakąś wiedzę na temat, czy ta jej praprababcia mogła być siostrą polskiego pisarza Stefana Żeromskiego – i z prośbą o dodatkowe wiadomości dotyczące tej kwestii. Dzięki łańcuchowi życzliwych pośredników udało się nawiązać z nią kontakt, a potem uzyskać od niej wiele informacji oraz skanów dokumentów biograficznych – i napisać artykuł przedstawiający dramatyczne dzieje starszej siostry Żeromskiego.

Artykuł omawia etyczne aspekty opublikowania przez Wydawnictwo „Czarne” tomu „Proza wybrana” Leo Lipskiego w opracowaniu Agnieszki Maciejowskiej. Zwraca uwagę na problemy z dochowaniem karencji w odniesieniu do intymnych listów pisarza kierowanych do Ireny Lewulis. Listy te, zgodnie z życzeniem Łucji Gliksman, przyjaciółki i opiekunki autora „Piotrusia”, miały zostać udostępnione czytelnikom po upływie 25 lat od momentu przekazania ich do Archiwum Emigracji Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Ukazały się jednak w wyborze Maciejowskiej wcześniej, bo już w 2022 roku. Pojawia się pytanie, dlaczego przy ich edycji nie zastosowano się do woli osoby przekazującej do archiwum listy miłosne Lipskiego.

Autor recenzji omawia monografię Tomasza Żukowskiego zatytułowaną „Pod presją. Co mówią o Zagładzie ci, którym odbieramy głos”; ukazuje zalety i słabości myślenia wbrew przyjętym sądom na temat relacji polsko-żydowskich w czasie drugiej wojny światowej.

Autorka recenzji książki Sławomira Jacka Żurka „Odpamiętywanie polsko-żydowskie. Szkice – studia – interpretacje” (2021) omawia szczegółowo kontekst historyczno- oraz teoretycznoliteracki związany z tą publikacją. Zwraca uwagę na jej syntetyczny charakter i liczne niespójności, które czynią studium Żurka pracą ambitną w zamierzeniach, ale w wielu miejscach pękniętą bądź niedopowiedzianą.

Książka Arkadiusza Morawca „Literatura polska wobec ludobójstwa. Rekonesans” (2018) to zbiór studiów poświęconych tekstom mówiącym o Zagładzie oraz kilku innych aktach ludobójstwa (od rzezi Ormian po rzeź w Somalii). Autor skupia się na analizie filologicznej, błyskotliwie śledząc wybrane wątki i pokazując ich pochodzenie, ale powstrzymując się od interpretacji. Studia dotyczące konkretnych tekstów lub ich fragmentów nie tworzą panoramy tematu w literaturze polskiej. Książka nie stawia także pytań na temat zależności między narracjami o Zagładzie a narracjami o innych aktach ludobójstwa (tych, które rozegrały się z dala od Polski) ani o kulturowe uwarunkowania takich narracji.

Recenzja stanowi omówienie książki Jerzego Kandziory „Poeta w labiryncie historii. Studia o pisarskich rolach Jerzego Ficowskiego”. Głównym zamysłem autora monografii było odrzucenie pokusy hierarchizowania poszczególnych działań Ficowskiego, dzięki czemu czytelnik otrzymał zarówno kompletne studium dotyczące dzieł poety, jak i przewodnik po jego publikacjach związanych z Brunonem Schulzem, a także opracowanie projektu cyganologicznego. Autor recenzji podkreśla kluczową zaletę książki Kandziory, czyli umiejętność mikrologicznego odczytywania pojedynczych wierszy oraz dostrzegania atrakcyjnych strategii pisania o biografii Schulza. Publikacja ta jest podstawową lekturą dla admiratorów talentu Schulza, jak również samego Ficowskiego, który, co udowodnił monografista, czerpał z wyobraźni Schulza i uczynił ją jednym z głównych dorzeczy własnej sztuki.

W recenzji omówiono anglojęzyczną publikację wieloautorską „Handbook of Polish, Czech and Slovak Holocaust Fiction. Works and Contexts” (2021). Recenzent przybliża podstawowe wątki książki i omawia jego miejsce na tle innych nowych publikacji naukowych dotyczących literatury zagładowej w Europie Środkowej i Środkowo-Wschodniej. Szczególną rolę odgrywa analiza ramy metodologicznej tomu oraz funkcjonalności jego struktury w odniesieniu do modeli encyklopedii, leksykonu czy słownika.

Artykuł omawia monografię Tadeusza Sucharskiego „Literatura polska z sowieckiego »domu niewoli«” Jest to aktualnie najpoważniejsza synteza prozy i poezji łagrowej dostępna w języku polskim.

Pierwszy tom edycji krytycznej pism Stanisława Przybyszewskiego, zawierający jego prozę poetycką, stanowi wybitne osiągnięcie polskiego edytorstwa naukowego. Tom opracowała Gabriela Matuszek-Stec. Recenzja podkreśla merytoryczne i tekstologiczne wartości edycji. Na treść tomu składa się pięć poematów Przybyszewskiego: „Requiem aeternam”, „Z cyklu Wigilii”, „De profundis”, „Androgyne” i „Nad morzem”. Edycja zawiera teksty wersji polskojęzycznych oraz fragmenty wersji w języku niemieckim. Matuszek-Stec opatrzyła tom obszernym wstępem historycznoliterackim oraz licznymi komentarzami, uwzględniła też i szczegółowo zrekonstruowała warianty tekstu wszystkich poematów. Poematy prozą Przybyszewskiego ukazują się tutaj w postaci kompleksowej jako dzieła o wielkich walorach poznawczych i niemałej wartości artystycznej.

Recenzja podkreśla pionierskość napisanej przez Kingę Piotrowiak-Junkiert rozprawy, którą można uznać za najważniejszą spośród opublikowanych w ostatnich latach książkę poświęconą literaturze węgierskiej czasu wojny i Zagłady. Ocena ta wynika nie tylko z faktu, że autorka zgromadziła teksty dotąd nie poddane szczegółowej analizie, lecz również ze względu na próbę szczątkowego odtworzenia recepcji wybranych dzieł. Piotrowiak-Junkiert zrekonstruowała świadomość pisarzy dotyczącą Zagłady, którzy w późniejszym czasie albo współpracowali z reżimem komunistycznym, albo uzyskali zakaz druku. Każdy z nich jednak uformował własny język do opowiedzenia doświadczeń granicznych.