Wzajemne wpływy kultury intelektualistów i kultury ludowej tworzyły charakterystyczną dla średniowiecza „kulturę folklorystyczną”. Składały się na nią zarówno utwory wysokiej kultury pisemnej, jak i sztuki wizualne oraz opowieści przekazywane drogą ustną. Świat wyobrażeń ludowych pozostający w obrębie pamięci popularnej, zasadniczo poza obrębem kultury pisemnej, jest dla nas tylko częściowo dostępny dzięki wytworom sztuki i nielicznym świadectwom pisanym. Kaznodzieje, inkwizytorzy, autorzy penitencjałów byli zainteresowani głównie wykorzenieniem pogańskich wierzeń i zwyczajów, w swych opisach zatem nie wnikali w ich istotę. Poza tym pogańska mitologia i demonologia przetrwała tylko szczątkowo, m.in. dzięki włączeniu jej elementów w pamięć liturgiczną, chrześcijański cykl kalendarzowo-liturgiczny, a także – w szerszym stopniu – dzięki temu, że wiara w te istoty i wykonywanie różnych czynności apotropaicznych przeszły do folkloru wiejskiego. W krajach germańskich i ościennych szerzyła się wiara w odwiedziny w okresie Dwunastu Dni (tj. od Bożego Narodzenia do Trzech Króli) żeńskich demonów, którym przewodziła w świadectwach XV-wiecznych Perchta. Było to bóstwo o ambiwalentych cechach: niekiedy groźna strzyga, w innych okolicznościach uważana za dobrotliwą panią, czarownicę przynoszącą grzecznym dzieciom prezenty. Nieliczne w kulturze polskiej świadectwa zwyczajów towarzyszących Dwunastu Dniom są dowodem swoistej osmozy kulturowej, związanej z wielowiekowym napływem ludności niemieckiej i z upowszechnieniem się jej wierzeń.

W roku 2018 w Internecie pojawiła się sensacyjna wiadomość o odkryciu przez Wiesława Wydrę nie znanego wcześniej druku z r. 1542, zawierającego pełny tekst XV-wiecznej „Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. W tym samym roku badacz ten opublikował ów druk, zatytułowany „Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania […]”, i wówczas okazało się, że utwór ten jest tylko przeróbką pierwotnej Rozmowy lub jakiejś innej, zaginionej, wersji tego dialogu. Niniejszy artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytania, w jakim kierunku poszły zmiany, co zniknęło, a co zostało dodane, jak ukształtowana została wersyfikacja i, przede wszystkim, czy utwór zyskał coś od strony artystycznej w wyniku dokonanej przeróbki, a także kto mógłby być ewentualnym autorem tekstu XVI-wiecznego. Ogólne wnioski z przeprowadzonej analizy wskazują na to, że choć „Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania […]” charakteryzują się większym bogactwem szczegółów, to jednak XV-wieczny pierwowzór jest bardziej spójny, potoczysty i bardziej klarowny.

W artykule analizuję nowołacińskie epigramaty Andrzeja Krzyckiego (Andreas Cricius, 1482–1537) związane z Lukrecją oraz z osobą Jakuba Pizona (Jacobus Piso, ? –1527), legata papieża Juliusza II, powstałe prawdopodobnie w 1510 roku. Epigramaty te odwołują się do iluzji malarstwa, dotyczą przedstawienia malarskiego wyobrażającego samobójstwo Lukrecji, któremu przypisują moralno-pedagogiczne, estetyczne czy etyczne cele.

Bogate aluzje literackie w epigramatach Krzyckiego o charakterze satyrycznym zwrócone są przeciw Pizonowi, są satyrycznym ujęciem homoseksualnych preferencji legata.

Artykuł dotyczy metaforycznych znaczeń małych ptaków, a w szczególności wróbla, w dziełach Mikołaja Reja. Autorka zwraca uwagę na obecność bestiariuszowej tradycji encyklopedycznej w dziełach dawnych twórców, do której staropolski poeta chętnie się odwoływał. Rej pełną pułapek egzystencję ludzką zestawił z wyobrażeniem „pola ptaszego”, gdzie dybie na każdego „zły ptasznik”, czyli zawistny los. Poeta podkreślał, że ostrzeżenia i wskazówki dotyczące naszych codziennych decyzji czy zachowań zostały zawarte w egzemplach ze świata natury. Niewątpliwie przykłady tego rodzaju dostarczały cennego materiału do głębszych spekulacji filozoficznych. Przykłady te miały służyć naprawie niedoskonałej kondycji ludzkiej. Rej chętnie sięgał po przedstawienia ptaków, aby ukazać mnogość niebezpieczeństw czyhających na człowieka. Figura tak małych stworzeń jak wróble znakomicie nadawała się do tego celu. Wyrażały one tęsknotę za tym, co nas przekracza, lecz także pragnienie uwolnienia się od ciężaru ograniczeń ziemskich. W utworach Okszyca symbolika wróbla współtworzy kompletny obraz duszy ludzkiej, stanowiąc alegoryczną figurę odkupionej i naprawionej natury tego świata. Utwory Mikołaja Reja pozostawały w kręgu ówczesnej wiedzy encyklopedycznej, umiejętnie łącząc tradycje klasyczne z biblijnymi. Barwnie nakreślone obrazy przyrody, poza swoimi alegorycznymi znaczeniami, stopniowo uwalniały się od kontekstu erudycyjnego, zyskując autonomię, poczynały żyć własnym życiem.

Przedmiotem artykułu jest „De plagiariis et scriptorum alienorum compilatoribus […] epistola” list francuskiego prawnika i humanisty François Douarena (Duarein, Duarenus, 1509–1559). Analiza tego listu w kontekście antycznego i wczesnonowożytnego dyskursu na temat „kradzieży literackiej” (furtum litterarium) potwierdza tezę o wzrastającej w dobie renesansu świadomości istnienia specyficznych praw autorskich w stosunku do własności intelektualnej przy jednoczesnych trudnościach, jakie dawni uczeni mieli z ich zdefiniowaniem oraz z odróżnieniem plagiatu od szeroko pojętej kompilacji i imitacji.

Artykuł zawiera polemikę z tezami Doroty Vincůrkovej przedstawionymi w studium „»Zuzanna« Jana Kochanowskiego wobec konwencji wernakularnych pieśni hagiograficznych” („Pamiętnik Literacki” 2018, z. 4. Wbrew jej stanowisku autor dowodzi w pierwszej części swych rozważań, że środki artystyczne wykorzystane przez renesansowego twórcę w parafrazie fragmentu Księgi Daniela trudno uznać za świadczące o kunsztowności poematu o Zuzannie. W drugiej części podważa z kolei zasadność twierdzeń o naśladowaniu przez poetę „typowo” oralnych środków wyrazu, co miałoby zbliżyć utwór – zdaniem Vincůrkovej – do popularnych pieśni hagiograficznych oraz do horyzontów intelektualnych Elżbiety Radziwiłłowej, której poemat został zadedykowany. Autor wykazuje, że poza jednym fragmentem, w którym przywołuje się odbiorców do wysłuchania opowieści, pozostałe środki należały do zasobu konwencjonalnych środków retoryczno-literackich, przekonuje też, że o świadomości literackiej adresatki utworu zbyt niewiele wiadomo, by na tej podstawie stawiać tezy na temat kształtu artystycznego „Zuzanny”.

Autorka artykułu zwraca uwagę na dwa aspekty curiositas w epigramatach polskich i łacińskich Jana Kochanowskiego. Przejawia się w nich zdziwienie, które można by nazwać humanistycznym; w wyniku tego zdziwienia miłośnik i znawca literatury uświadamia sobie wielopłaszczyznowość i zagadkowość jej obrazowania, uobecniania i symbolizowania. Zdziwienie to nasila się, jeśli spróbuje się udosłownić metaforę. W tym kontekście inerpretowane są dwa epigramaty: „Foricenium 45”, adresowane do Mikołaja Radziwiłła, oraz „Foricenium 5”, opiewające dziewczęta weneckie. Drugi wymiar curiositas to zjawiska osobliwe umieszczone w zbiorach epigramatycznych Kochanowskiego. Jako przykład wybrana została fraszka „Na Ślasę” (I 95), przedstawiająca możliwość zastosowania monstrualnego nosa jako zegara słonecznego. W trakcie analizy omówiono źródło (przypisywany Trajanowi epigramat z „Antologii greckiej”) oraz konteksty kulturowe tego utworu.

Artykuł dotyczy bezkrwawych darów dla Wenus opisanych w XVI-wiecznym wierszu Jana Kochanowskiego „Do Miłości” („Fraszki”, III 12): wonne kadzidło oraz wielobarwne rośliny o silnym zapachu (fiołki, lilie, majeranek, szałwia, róże) mają wyjednać łaskawość bogini miłości. Hymniczny charakter utworu oraz pojawiające się w nim sformułowania pozwoliły wykazać związki tej fraszki z tradycją greckich hymnów orfickich, znanych renesansowym humanistom. Wiersz odczytany został w perspektywie jego miejsca w zbiorze „Fraszek” oraz planów matrymonialnych Kochanowskiego.

Artykuł podejmuje zagadnienie odzwierciedlania realiów historycznych w zbiorze „Flores sermonum” Mikołaja z Wilkowiecka (1579). Analiza źródeł dowodzi, że opisy uznawane dotąd przez badaczy za komentarz do rzeczywistości społecznej przejęte zostały z tekstów pisanych niekiedy kilka wieków wcześniej. Poszczególne kazania powstały bowiem wskutek splecenia wyimków z wielu homilii w spójny, pozornie jednolity wywód. Metafory kwiatów kazań, kaznodziei jako pszczoły oraz kazań jako sieci rybackich poświadczają, że oczywisty cel Mikołaja to nawracanie grzeszników oraz pociąganie ich z doczesności do raju. Dlatego odniesienia do rzeczywistości historycznej są dla pisarza mniej istotne. Bierze ją jednak pod uwagę dokonując wyboru źródeł. Rozpoznanie więc, jak Mikołaj z Wilkowiecka odzwierciedla w kazaniach realia swego czasu, wymagać będzie uwzględnienia złożonego procesu ich powstawania i dalszych szczegółowych badań źródłowych.

Artykuł przedstawia refleksję na temat kształtowania się w polskiej poezji renesansowej drugiej połowy wieku XVI oryginalnej liryki psalmicznej. Autorka ukazuje jej odmienność od fenomenu psalmów metrycznych, służących katechezie, mnemonice i umacnianiu jedności kongregacji, charakterystycznych zaś dla twórców protestanckich. Liryka psalmiczna, w proponowanym tu rozumieniu, nie jest przekładem psalmów, lecz raczej przekodowuje i aktualizuje w idiomie rodzimej tradycji ich model, a także na różnych poziomach związków intertekstualnych do niego nawiązuje. Słowo psalmiczne podlega w niej rekonfiguracji, by stać się budulcem oryginalnego monologu lirycznego, zindywidualizowanego albo też zaadaptowanego do określonej sytuacji (np. historycznej lub osobistej), lecz ani kompozycja, ani treść konkretnego psalmu starotestamentalnego nie determinują już struktury utworu. Wyrastając po części z doświadczeń parafrazy, liryka psalmiczna nie jest z nią tożsama, a czynniki stymulujące jej kształtowanie się w poezji staropolskiej to horacjanizm (twórczość Jana Kochanowskiego i Mikołaja Sępa Szarzyńskiego) oraz petrarkizm duchowny (liryka Sebastiana Grabowieckiego).

Artykuł służy przedstawieniu Pawła Zaborowskiego oraz analizie jego przekładu „Batrachomyomachii” wydanego w 1588 roku. Wskazano dwa łacińskie teksty, które mogły stanowić źródła polskiego tłumaczenia poematu: anonimowy przekład linearny oraz przekład wierszowany autorstwa Joachima Münsingera. Omówiono oryginalne cechy dzieła Zaborowskiego, odróżniające jego tekst od pozostałych XVI-wiecznych łacińskich tłumaczeń „Batrachomyomachii” oraz od oryginału: dostosowanie do współczesnych poecie realiów, uzupełnienie o dodatkowe elementy epickie (takie jak porównania homeryckie), uleganie nakazom retoryki i dydaktyzm oraz nawiązywanie do rzymskich poetów.

Artykuł dotyczy poematów autorstwa polskich barokowych pisarzy podejmujących tematykę religijną: Andrzeja Dębołęckiego „Posła niebieskiego, to jest Archanioła Gabryjela nowiny z nieba do Panny czystej Maryjej o wcieleniu Syna Bożego w jej żywot sprawującego” (Toruń 1633) i Aleksandra Obodzińskiego „Poważnej legacyi w Konsystorzu Trójce Przenaświętszej” (Kraków [1640]). Twórcy, nawiązujący do epopei Jacopa Sannazara „De partu Virginis”, przedstawili w swoich dziełach w sposób samodzielny (choć odwołujący się do tradycji) ewangeliczny motyw przekazania Maryi przez archanioła Gabriela nowiny, że będzie Matką Bożą (trzeba przy tym podkreślić, iż Obodziński w wielu miejscach splagiatował Dębołęckiego). Obaj autorzy skoncentrowali się na opisie dworu Boga, a przede wszystkim na wyglądzie Archanioła i jego umiejętnościach dyplomatycznych, którymi odznaczył się jako poseł wysłany z misją Zwiastowania.

Dialog Mikołaja Reja „Kot ze Lwem” znany jest nam w całości z manuskryptu przechowywanego w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, jedynie z rejestrów księgarskich było wiadomo, że utwór został wydany przed 1559 r. i do niedawna uważano, że nie ocalał żaden drukowany egzemplarz tej edycji. Jakub Łukaszewski i Wiesław Wydra odnaleźli w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie dwie karty utworu Reja. Badacze datują druk na około 1554 r. lub 1–2 lata później. W artykule zestawia się odmiany przekazu odkrytego fragmentu druku „Kota ze Lwem” z odpowiadającym mu fragmentem manuskryptu. Wychodząc z założenia, że charakterystyczną cechą stylu Reja jest powtarzająca się frazeologia i skłonność do używania podobnych sformułowań, uznano, iż skupienie się na zwrotach i wyrażeniach ma zdecydowanie większe znaczenie niż ogląd wariantów form i sposób zapisywania słów. W oparciu o to próbowano ustalić, który z przekazów jest bliższy zwyczajom językowym poety, a wynik tych badań na podstawie ocalałego ułamka skłania do ostrożnego typowania druku.

Autor studium, skupiając się na dokumentacyjnym wymiarze „Trenów” Jana Kochanowskiego, ustalić usiłuje, na ile pojawiające się w zbiorze poetyckie obrazy oddają rzeczywisty przebieg agonii małej Orszuli i czy cokolwiek da się w oparciu o nie stwierdzić na temat przyczyn jej przedwczesnej śmierci. Szczególnie uwagę swą kieruje ku „Trenowi IV”, w którym mowa o strącaniu niedojrzałego jeszcze owocu z drzewa, wyobrażeniu o tyle znaczącemu, iż poprzedzonemu adnotacją świadczącą o nadzwyczaj silnych, związanych z nim, emocjach piszącego. Rozważania na temat „Trenów” poprzedza autor rozprawy pobieżnym przeglądem tych miejsc w twórczości Kochanowskiego, w których mówi się cokolwiek o śmierci drugiego człowieka. Na tle rozlicznych przykładów niezwykle lakonicznego traktowania tego tematu, zdecydowanie wyróżnia się „Pamiątka Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie”, zawierająca jedyną, w gruncie rzeczy, w czarnoleskim dorobku deskrypcję o cechach patografii.

Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu ma w swych zbiorach interesujące polonicum: egzemplarz „Politicorum sive Doctrinae libri sex” Justusa Lipsiusa w tłumaczeniu Pawła Szczerbica („Polityka pańskie, to jest Nauka, jako pan i każdy przełożony rządnie żyć i sprawować się ma”. Kraków 1595. BUWr 442635). Na jego kartach znajdują się dwie rękopiśmienne noty dawnego czytelnika, zdecydowanie krytykujące niderlandzkiego filozofa, który nawoływał, aby „palić i siec” innowierców. Artykuł omawia dzieło Lipsiusa, jego konteksty (zmienną postawę konfesyjną twórcy neostoicyzmu), a także historię tego egzemplarza (druk krakowski, własność klasztoru cysterskiego w górnośląskich Rudach, a następnie biblioteki wrocławskiej). Jest tu też próba odpowiedzi na pytanie, kim był i jakie miał intencje ów dawny czytelnik.

Autor artykułu bada źródła i okoliczności powstania zbioru utworów pasyjnych Stanisława Grochowskiego „Cudowne wiersze z indyjskiego języka przełożone […]” (1611), a zwłaszcza zamieszczonego w nim utworu pt.” Druga żałoba Panny Naświętszej”. Wiersz ten jest, jak się okazuje, parafrazowanym przekładem fragmentu „De partu Virginis” Jacopa Sannazara, który ukazuje w prorockiej wizji króla Dawida przyszłą mękę Chrystusa i cierpienie jego matki. „Planctus Mariae” Sannazara zachował się jako osobna kompozycja w kilku różnych kodeksach rękopiśmiennych i był również cytowany jako samodzielny utwór w dawnych kazaniach i medytacjach o Męce Pańskiej. Analiza wiersza Grochowskiego dowodzi, że polski poeta korzystał z takiego właśnie przekazu, o czym świadczy zarówno analiza porównawcza, jak również dodana do tytułu wiersza informacja o jego ofiarowaniu papieżowi Hadrianowi VI.

Artykuł omawia nieznaną dotąd łacińską pieśń Andrzeja Trzecieskiego: „De operis huius editione carmen”, datowaną na 3 X 1556, zawartą w unikatowym egzemplarzu pierwodruku polskiego przekładu postylli Arsatiusa Seehofera opracowanego przez Eustachego Trepkę i opublikowanego przez Hansa Daubmanna w Królewcu w 1556 r. (Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, A: 509 Theol. 2o). Artykuł nakreśla okoliczności historyczne powstania utworu, zwraca uwagę na wyjątkowy motyw pochwały korektora, wskazuje pokrewne wątki w innych ówczesnych wierszach Trzecieskiego, głównie w „Elegii o początku, postępach i wzroście Przenajświętszej Ewangelii w krajach podległych królowi polskiemu” oraz w „Wierszu na Lipomana”, a także przedstawia „De operis huius editione carmen” w kontekście relacji autora z Mikołajem Rejem. W „Aneksie” zamieszczono edycję łacińskiej pieśni wraz z komentarzem oraz jej przekład na język polski.

Artykuł stanowi kontynuację publikacji, która ukazała się w „Pamiętniku Literackim” 2017, z. 3. Poświęcona była źródłom graficznym polskojęzycznych cykli epigramatów Samuiła Gawryłowicza Piotrowskiego-Sitnianowicza (1629–1680), znanego pod przybranym później imieniem zakonnym Symeon z Połocka. Podczas studiów na Akademii Wileńskiej w latach 1650–1653 młody poeta skomponował cykle epigramatów do blisko 30 serii niderlandzkich rycin. W niniejszej części omówione zostały następujące cykle poety: Cztery świata wieki, będący adaptacją serii rycin „Quatuor mundi aetates” Tobiasa Verhaechta sprzed 1599 r., Czterech części roku pogody, stanowiący adaptację serii rycin „Quatuor anni tempestates” Maartena van Heemskercka z 1563 r., Cztery części dnia będący adaptacją serii rycin „Quatuor temporis partes et intervalla” Verhaechta, „Cztery żywioły i skutki onych” będący adaptacją serii rycin „Quatuor elementa, eorumque effectus” Maartena de Vosa z około 1582 r., „Cztery przemagające kompleksyje” stanowiący adaptację serii rycin „Quatuor praedominantes complexiones” Heemskercka z 1566 r. oraz nawiązujący do opowieści z apokryficznej „Trzeciej Księgi Ezdrasza” (3, 1 – 4, 42) cykl „Cztery rzeczy namocniejsze”, będący adaptacją serii rycin Gerarda Groenninga z około 1574 roku

Przedmiotem artykułu jest „Zwierciadło kroniki litewskiej”, nie znany dziś utwór Macieja Stryjkowskiego, który – wedle deklaracji autora – miał zostać opublikowany w 1577 roku. W szkicu przypomniano stan badań nad tekstem, a także przeanalizowano XVI-wieczne świadectwa potwierdzające fakt istnienia druku i informujące o jego cechach swoistych. Na tej podstawie i dzięki rozbiorowi składników tytułu dzieła autorka szkicu zrekonstruowała temat, gatunek i formę piśmienniczą utworu Stryjkowskiego oraz prawdopodobny sposób organizacji treści. Z tych ustaleń wynika, że „Zwierciadło […]” było wierszowanym historyczno-genealogicznym kompendium traktującym o rodowej elicie Wielkiego Księstwa Litewskiego i zawierającym charakterystyki władców z dynastii jagiellońskiej, napisanym po polsku i uzupełnionym notami marginesowymi. Dzieło to autorka artykułu wiąże z zachowanym w unikatowym egzemplarzu Ossolineum wierszem Macieja Stryjkowskiego, który datuje na 1577 rok i uznaje za jedyny ocalały fragment „Zwierciadła kroniki litewskiej”.

Recenzja stanowi omówienie edycji jedynego dramatu Wacława Potockiego „Dyjalog o zmartwychwstaniu Pańskim” w opracowaniu Agnieszki Czechowicz. O wysokiej jakości tej edycji zadecydowało m.in.: opatrzenie utworu bardzo rzetelnym wstępem; uwagi dotyczące źródeł XVII-wiecznego utworu – połączenie inwencji Potockiego z dwoma pasyjnymi misteriami dało formę określoną przez Czechowicz jako „pisarski eksperyment”; rozważania na temat retoryczności akcji „Dyjalogu”, wreszcie – próba ustalenia, czy utwór miał swą sceniczną realizację. Dużą wartość edycji stanowi wzorcowa transkrypcja tekstu Potockiego i wartościowe komentarze. Podobne zalety dotyczą transkrypcji i uwag do anonimowego źródła Dyjalogu, czyli do misterium „[Dialogus] de resurrectione D[omini] n[ostri] Jesu Christi”. Dzięki umieszczeniu obu dzieł w jednym tomie czytelnik może poznać metodę twórczą Potockiego.

Recenzja omawia monografię Jana Okonia, poświęconą działalności jezuickich teatrów szkolnych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Autor proponuje spojrzenie na teatr jezuicki poprzez pryzmat jego służebności wobec społeczeństwa i państwa. Bogactwo analizowanego materiału dowodzi, iż teatr szkolny był zaangażowany w wychowywanie obywatelskie oraz szerzył idee miłości ojczyzny i odpowiedzialności za dobro wspólne. Swoje analizy Okoń każdorazowo wzbogaca zarysowując szerokie tło kulturalno-społeczne i polityczne. Badacz opisuje także zagadnienia związane z dawną literaturą, omawia działalność pisarzy-jezuitów oraz literatów – wychowanków kolegiów jezuickich. Wielość i różnorodność podejmowanych zagadnień oraz erudycja autora czynią monografię Okonia wartościową pozycją naukową.