Artykuł jest próbą interpretacji polskich i łacińskich tekstów, w których występuje relacja: Matka Boża – Duch Święty, w tajemnicy Zwiastowania, Wcielenia i Wniebowzięcia. Analizowane utwory napisane po łacinie zostały wyodrębnione z dokumentów liturgicznych: Graduału Cieszyńskiego, Antyfonarza Jasnogórskiego, Antyfonarza Chwalisława z Nysy oraz zbioru sekwencji Cantica medii aevi Polono-Latina. Prezentowane utwory zostały po raz pierwszy przetłumaczone na język polski. Do analizy polskich tekstów wykorzystano edycję Średniowieczna pieśń religijna polska i Żywot Pana Jezu Chrysta Baltazara Opecia. W eksplikacji tekstów podjęto starania o wyjaśnienie teologicznych kontekstów, stworzenie jak najszerszej płaszczyzny intertekstualnej poprzez wskazanie locos communes analizowanych utworów i takich, które mogły inspirować autorów. W filologicznej analizie zwrócono uwagę na walory estetyczne poetyckich modlitw.

Artykuł omawia anonimowo wydany poemat Apologeticus (Wilno 1582), pierwszą bezpośrednią ewangelicką wypowiedź w polemice wokół konfederacji warszawskiej. Nie był to jedynie defensywny „respons” na wcześniejsze wypowiedzi katolików, lecz – sprowokowane tumultem wileńskim 1581 r. – ofensywne „upominanie” ich. Przedmioty kalwińskiego ataku to: papież (z nim również jezuici i Stanisław Hozjusz), duchowieństwo polskie, wiarołomstwo Kościoła, kult świętych i kult maryjny, katolickie bałwochwalstwo, celibat. Argumenty zasadniczo uwarunkowane historycznym „tam i wtedy” (Wilno lat 1581–1582) z czasem w pismach ewangelickich polemistów były coraz słabsze czy nawet w ogóle już nie pojawiały się. Zarazem owe pisma już nie charakteryzowały się takim natężeniem wrogich wobec katolików emocji, jakie znamienne było dla tego poematu. Jeśli Piotr Skarga to „szermierz kontrreformacji”, nieznanego autora Apologeticusa można nazwać (przez analogię) „rębajłą reformacji” (vide jego antykatolickie inwektywy).

Artykuł stanowi próbę rekonstrukcji łacińskiego źródła polskiego druku dewocyjnego Skarb duszny, nad złoto i kamienie drogie kosztowniejszy oraz historii jego przekładów, dokonywanych przez wyznawców prawosławia w Rzeczypospolitej. Było to tłumaczenie pracy jezuity Franciszka Costera, ułożonej około 1576–1577 r. na potrzeby Sodalicji Mariańskiej kolegium Towarzystwa Jezusowego w Kolonii i tłoczonej wielokrotnie na przełomie XVI i XVII w. pod różnymi tytułami (Bulla super forma iuramenti professionis fidei, Thesaurus Piarum, Piarum et christianarum Institutionum libri tres, Libellus Sodalitatis), ze wskazaniem autorstwa Costera albo anonimowo. Skarb duszny, wydrukowany w krakowskiej oficynie Andrzeja Piotrkowczyka (1582, 1594), został dwukrotnie przetłumaczony na tzw. prostą mowę i wydrukowany jako rodzaj prawosławnej księgi religijnej – o treści mieszanej, biblijno-liturgicznej – wileńskiego bractwa prawosławnego w drugiej połowie lat trzydziestych lub na początku lat czterdziestych XVII w. (fragment zachęcający do częstej spowiedzi) oraz jako druk samodzielny pod tytułem Nauka o tajnie s. pokajanija (Kijów 1671). Na przełomie XVII i XVIII w. tłumaczenie Skarbu dusznego na „prostą mowę” rozprzestrzeniało się na ziemiach ukraińskich również w odpisach rękopiśmiennych.

Artykuł jest poświęcony pochodzącej z połowy XVII wieku rękopiśmiennej kopii Dyjalogu Kasjana Sakowicza, wydanego drukiem dwukrotnie w 1642 roku, satyrycznego tekstu piętnującego zacofanie i upór Cerkwi unickiej w odniesieniu do kalendarza gregoriańskiego. Ponieważ dysponujemy ograniczonymi informacjami na temat zakresu i charakteru recepcji czytelniczej pism powstałych w toku polemik kalendarzowych, rękopis Dyjalogu (Kraków, Bibl. Książąt Czartoryskich, rkps 1657 IV, s. 145–146) stwarza możliwość przyjrzenia się sposobowi postrzegania i używania tych tekstów wkrótce po ich publikacji. Artykuł zawiera analizę porównawczą tekstów: wydania 2 utworu Sakowicza i krakowskiego rękopisu, oraz stanowi próbę przedstawienia bardziej ogólnych wniosków na temat kompetencji kopistów i czytelników związanych z językami używanymi na terytorium Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, a także wpływu obiegu rękopiśmiennego na kształtowanie opinii dotyczącej reformy kalendarza czy unii brzeskiej. W aneksach zawarte zostały: równoległa transkrypcja tekstu wydania 2 Dyjalogu i jego rękopiśmiennej odmiany oraz pochodzący z tego samego krakowskiego kodeksu fragment dokumentujący polemiki religijne między unitami a wyznawcami prawosławia.

Problematyka prawna zawarta w utworach literackich rzadko podlega analizie. W twórczości Ignacego Krasickiego tematyka wymiaru sprawiedliwości jest wielokrotnie podnoszona, a niektóre kwestie przewijają się w wielu jego dziełach. Powieść Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki przynosi opis funkcjonowania Trybunału Koronnego, najwyższego organu wymiaru sprawiedliwości w Rzeczypospolitej. Oddalenie czasowe i przedstawione tam szczegóły z praktyki sądowej powodują, że dziś trudno o właściwe zrozumienie tej partii dzieła. Literacki obraz nie tylko jest niezwykle realistyczny, potwierdza wiele ustaleń historyków prawa, ale i dostarcza informacji, które umożliwiają zidentyfikowanie podnoszonych problemów, miejsc, czasu i postaci. Analiza historyczno-prawna pozwala na odczytanie na nowo tej części twórczości Krasickiego.

Głównym celem artykułu jest omówienie nauki o tropach, wyłożonej przez Jakuba Górskiego (1525–1585) w podręczniku De figuris tum grammaticis, tum rhetoricis (1560). Dzięki rekonstrukcji poglądów humanisty na funkcje wymowy, identyfikowanej przede wszystkim z elokucją, można opisać relacje zachodzące między retoryką a dialektyką (w szerszym zaś sensie – także filozofią). Analiza dwóch kluczowych pojęć ze słownika nauki o formach wysłowienia (figura, trop) pozwala zarysować główne wyznaczniki myślenia Górskiego o retoryce jako sztuce amplifikacji i figuratywności. Analiza ta stanowi jednocześnie wprowadzenie do omówienia 10 tropów wraz z ich licznymi odmianami (alegoria, ironia). Podręcznik Górskiego, przynoszący podstawowe wiadomości o tropach i figurach retorycznych, daje znakomite wyobrażenie o nauczaniu retoryki w Akademii Krakowskiej w drugiej połowie XVI wieku.

Głównym celem artykułu jest przedstawienie podręcznika elokucji Tractatus de elocutione et ornamentis illius, sive figurarum verborum et sententiarum opracowanego przez Adama Burskiego (ok. 1560–1611). Zachował się on w zbiorze rękopisów znajdujących się obecnie w Bibliotece Narodowej. Opiera się prawdopodobnie na wykładach z retoryki wygłaszanych przez Burskiego w Akademii Zamojskiej w 1605 roku. Składa się z 26 rozdziałów, a każdy z nich – z fragmentu retorycznego dzieła Cycerona opatrzonego komentarzem (scholion) humanisty. Przedstawienie nauki Burskiego o tropach i ich odmianach pozwala opisać, z jednej strony, jego projekt edukacji retorycznej (przykłady tropów zaczerpnięte z języka polskiego), z drugiej zaś – omówić takie kwestie szczegółowe jak istota wymowy (ozdobność), symulacja retoryczna czy naśladowanie stylu Cycerona.

Artykuł omawia wizerunek Śmierci w XV-wiecznej Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Czytamy tu, że wygląda ona „jako samojedź krzywousta”. Termin „samojedź” to dziś już nie używany, chociaż często powracający w dziełach różnych staropolskich pisarzy, rzeczownik zbiorowy oznaczający ludożerców, wydaje się jednak, że początkowo mógł on mieć również inne znaczenie. Z analizy stosownego fragmentu omawianego dialogu wynika, że samo przedstawienie personifikowanej Śmierci nawiązuje w nim wyraźnie do znanych z różnych średniowiecznych dzieł opisów klinicznych wyglądu osób dotkniętych trądem. Możliwe zatem, że początkowo termin „samojedź” bywał również stosowany do trędowatych, później zaś to jego znaczenie z jakichś powodów zanikło.

Ignacy Chrzanowski w Historii literatury niepodległej Polski (965–1795) napisał: „w całej literaturze staropolskiej nie ma nic, co by miało w sobie tyle potęgi i grozy, ile owo [w kazaniu trzecim,] proroctwo upadku Polski i niedoli porozbiorowej”. Proroctwo Skargi było dwoiste: jeżeli pozostaniecie grzeszni w swojej niewierności Kościołowi, ergo Rzeczpospolitej – zginiecie; jeśli powrócicie na drogę posłuszeństwa Kościołowi i tym uwarunkowanej naprawy Rzeczpospolitej – będziecie uratowani.

W latach dziewięćdziesiątych XVIII stulecia Rzeczpospolita i Kościół były w szerokim zakresie splecione tak, jak tego oczekiwał Skarga. Jednak w 1795 r. nastąpił trzeci rozbiór. To można dwojako wyjaśniać. Pobożnie: w docześnie wciąż nie zgłębionej sprawiedliwości Boga grzechy Rzeczpospolitej przeważyły nad cnotami – tym samym Skargowe proroctwo dowiodło swej zasadności. Krytycznie: niepodobna mówić o spełnieniu się proroctwa, skoro Rzeczpospolita została podzielona przez trzy chrześcijańskie potęgi – wbrew temu, że do końca pozostawała spleciona z Kościołem.

Odpowiedź na pytanie postawione w tytule pozostaje wewnętrznie sprzeczna: Skarga nie był i zarazem był prorokiem – jego „proroctwo upadku Polski i niedoli porozbiorowej” ziściło się wbrew przesłankom przez niego przyjętym (zaborcą była nie pogańska Turcja, lecz chrześcijańskie państwa) i jednocześnie zgodnie z nimi, ponieważ projektowane przez działaczy polskiego oświecenia reformy miały Kościół całkowicie podporządkować Rzeczpospolitej.

Przedmiotem artykułu jest Pieśń nowa Kalijopy sarmackiej, wydana w Wilnie w 1605 roku. Głosiła ona pochwałę zwycięstwa pod Kircholmem 27 września tego roku, zwłaszcza zaś pochwałę głównego wodza, Jana Karola Chodkiewicza. Z uwagi na temat, jak też na udział w bitwie Karola Sudermańskiego, króla szwedzkiego, Pieśń stała się znana w Polsce i w Europie. Rozprawa przedstawia dzieje badań nad Pieśnią i omawia znany dziś jej unikatowy egzemplarz z Biblioteki Miejskiej w Gdańsku. Ustala też autorstwo: odkrycie we Lwowie innego unikatu, Żywotu św. Kazimierza (Wilno 1606) pozwoliło stwierdzić, że chodzi o tego samego autora, Mateusza Chryzostoma Wołodkiewicza (ok. 1585–1642), absolwenta Akademii Wileńskiej, potomka książęcego rodu litewskiego. W rozprawie podejmuje się w związku z tym bardziej obszerny problem roli Akademii Wileńskiej jako ośrodka kultury humanistycznej i jej zasług w wychowaniu młodzieży do życia w społeczeństwie obywatelskim.

Autor artykułu zidentyfikował włoską podstawę Dworu cesarza tureckiego (1646) Szymona Starowolskiego, bardzo popularnego niegdyś utworu prozaicznego, łączącego opis topograficzny i informacje praktyczne (dotyczące np. handlu) z przedstawieniem zwyczajów panujących na dworze sułtana oraz wiadomościami na temat islamu. Polski pisarz przełożył wspomnienia Żyda lewantyńskiego znanego jako Domenico Hierosolimitano (1552/55–1622), opublikowane przez Alfonsa Chierici pt. Vera relatione della gran città di Costantinopoli et in particolare del serraglio del Gran Turco (Bracciano 1621, wyd. 2: 1639). Starowolski korzystał najprawdopodobniej z drugiego wydania, poddając pierwowzór rozmaitym zabiegom adaptacyjnym: wprowadzał uzupełnienia, precyzował sformułowania oryginału, podzielił całość na mniejsze rozdziały, zmieniał kolejność niektórych partii itp.

Samuił Piotrowski-Sitnianowicz (1629–1680), bardziej znany jako Symeon z Połocka, w latach 1643–1650 był uczniem Kolegium Kijowsko-Mohylańskiego, a następnie w latach 1650–1653 studentem Akademii Wileńskiej. Obie szkoły wymagały pisania wierszy w języku polskim i od ćwiczeń w tym zakresie zaczęła się kariera poetycka Piotrowskiego-Sitnianowicza.

W późniejszej twórczości Symeona z Połocka – w języku cerkiewnosłowiańskim –istotną rolę odegrały epigramaty pisane na ryciny lub obrazy. Autor niniejszego studium dowiódł, że również 28 młodzieńczych cykli epigramatycznych stanowi spolszczenie łacińskich subskrypcji do popularnych serii rycin artystów niderlandzkich. Obok wskazania i omówienia grafik będących podstawą adaptacji poety artykuł przynosi także pierwsze wydanie krytyczne analizowanych tekstów, dostępne edycje polskojęzycznej spuścizny Symeona z Połocka dalekie są bowiem od poprawności.

W pierwszej części studium zaprezentowane zostały źródła graficzne cykli poetyckich Trudno wszytkim wygodzić (adaptacja serii rycin Iudicii popularis vanitas et stoliditas Ambrosiusa Franckena Starszego sprzed 1607 roku), [Trojakie prawo] (adaptacja cyklu rycin Triplex lex Maartena de Vosa sprzed 1580 roku), [Trzy stany i ich obowiązki] (adaptacja cyklu rycin Triplex hominum status et uniuscuiusque munia ac partes Maartena van Heemskercka z około 1565 roku) oraz Zaniedbanie duszy dla zbytniego o ciele starania (adaptacja anonimowego cyklu rycin Animae incuria ob nimiam corporis curam).

Monumenta Sarmatarum to pierwszy w Polsce zbiór inskrypcji nagrobnych, opracowany przez Szymona Starowolskiego i wydany w Krakowie w 1655 roku. Kolekcja zawsze ceniona była przez historyków jako materiał źródłowy. Była również poddawana analizom przez badaczy z dziedziny religioznawstwa i historii stosunków społecznych. Poświęcono jej natomiast tylko nieliczne opracowania z zakresu literaturoznawstwa. Wynikało to z dotychczasowej dezaprobaty dla twórczości, którą można określić jako użytkową oraz z faktu, że XIX-wieczni uczeni oceniali cały dorobek Starowolskiego wraz z kolekcją epigraficzną za mało staranny i pełen błędów. Badania, których owocem jest obecne omówienie, podjęte w niewielkim zakresie, przeczą jednak tym przekonaniom. Jak się okazuje, autor zadał sobie wiele trudu nie tylko gromadząc materiał, lecz również przygotowując go do publikacji. Szczególną troskę widać w zakresie języka, stosowania terminologii łacińskiej oraz w opracowaniu formy wizualnej druku. Analiza zagadnień dotyczących chronologii powstania tekstów wyjawiła, że w książce znajdują się nie tylko utwory epigraficzne, lecz także elogia przygotowane przez samego Starowolskiego. Ostatecznie poszukiwania podjęte w zakresie kilku zaledwie problemów ukazały, że dzieło winno się stać przedmiotem szerszych badań literaturoznawczych.

Mimo widocznego w ostatnich latach wzrostu zainteresowania twórczością Tomasza Kajetana Węgierskiego w miejscu stoją badania nad jego biografią, która wciąż zawiera wiele białych plam lub informacji nieprawdziwych, choć przyjętych i zaakceptowanych. Proponowany artykuł ma na celu rewizję niektórych z nich, poprawienie błędnie dotychczas ustalonej daty i miejsca urodzenia poety, wprowadzenie w obieg naukowy nowych faktów biograficznych, w tym tego, co dotyczy jego pochodzenia. Tekst oparty został na kwerendzie w kilku archiwach. Jednym z przedstawionych odkryć są dwa nie znane dotychczas badaczom listy Tomasza Kajetana Węgierskiego (z 1778 roku i 1784 roku), które poddano analizie, przytoczono też ich pełną treść (w tłumaczeniu z języka francuskiego). Wydaje się, że zaprezentowane wnioski artykułu pozwolą ujrzeć w nieco innym kontekście działalność poety i co najmniej część jego twórczości.

Tekst zawiera wspomnienie o Profesorze Jakubie Maliku, znakomitym specjaliście od literatury i kultury XIX i XX wieku, związanym z naukowym środowiskiem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. O człowieku bystrego umysłu i wielkiego serca, który odszedł od nas stanowczo zbyt wcześnie…

Tekst jest wspomnieniem o profesorze Algisie Kalėdzie, organizatorze i wieloletnim kierowniku studiów polonistycznych na Uniwersytecie Wileńskim. Był nie tylko wykładowcą, który umiał zafrapować słuchaczy, lecz także świetnym nauczycielem akademickim, rozbudzającym zainteresowania studentów literaturą i językiem polskim. Wybitny badacz związków literatury litewskiej i polskiej, znawca poezji Czesława Miłosza i polskich pisarzy XX wieku, jako tłumacz przybliżył litewskiemu czytelnikowi liczne utwory wybitnych polskich twórców.

Tekst jest wspomnieniem o Marku Kwapiszewskim, wieloletnim pracowniku Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Był on cenionym znawcą literatury romantycznej oraz badań nad tą epoką. Specjalizował się w problematyce ukrainizmu romantycznego oraz zajmował się życiem literackim na południowo-wschodnich kresach dawnej Rzeczpospolitej w czasach późnego romantyzmu, przybliżając m.in. sylwetki intelektualne zapomnianych krytyków literackich lat czterdziestych i pięćdziesiątych XIX wieku.

Wspomnienie jest poświęcone zmarłemu w czerwcu br. Profesorowi Jackowi Brzozowskiemu, znakomitemu historykowi literatury XIX i XX wieku i edytorowi dzieł Juliusza Słowackiego. Przypomina ono najważniejsze interpretacyjne i wydawnicze osiągnięcia Profesora, kreśli jego drogę naukową, a także ukazuje jego sylwetkę w perspektywie osobistych wspomnień.