Artykuł jest próbą dookreślenia zespołu zjawisk kreujących w „Poezjach” Adama Mickiewicza nowy, romantyczny paradygmat. Opisano, jak w związku z konstytutywnym zdarzeniem ballad – rozerwaniem empirycznej postaci świata – wszystkie istotne fenomeny dzieła (tekstowe, wyobraźniowe, bytowe i podmiotowe), splatają się w gęsty, wielowarstwowy model, generując nowe powiązania i kształty. Z tym zdarzeniowym jądrem ballad wiąże się także wypracowanie osobowego horyzontu etycznego i opartej na nim jednostkowej, romantycznej tożsamości. Jak ukazano, tożsamość taka powstaje zasadniczo w sferze podmiotowej utworu, na poziomie narratora i autora „Ballad i romansów”. Analogiczne zjawiska zbadano w wierszach lirycznych „Poezji”.

W artykule pytanie o przypis do Pierwiosnka (pierwszego wiersza „Ballad i romansów”), zawierający łacińską nazwę „kwiatka” – Primula veris, otwiera rozważania nad „Poezjami” Adama Mickiewicza z 1822 roku w kontekście ówczesnej prasy warszawskiej i wileńskiej. Treści prasowe traktowane są tu jako zbiór wyobrażeń, formuł, ciągów skojarzeń, stanowiących swego rodzaju środowisko werbalne wierszy, a także przestrzeń mediacyjną między autorem a czytelnikami. Lektura konfrontująca dzieło Mickiewicza z poetycką zawartością „Pamiętnika Warszawskiego” ujawnia płynność przejścia od topiki poezji pastoralnej do balladowej. Z kolei lektura zbioru w otoczeniu prasy wileńskiej („Tygodnik Wileński”, „Dziennik Wileński”) odsłania związki materii balladowo-romansowej z problematyką poznania naukowego i przednaukowego, zaznaczającą się w artykułach z dziedziny historii naturalnej, w tym botaniki oraz z inspirowanymi botaniką praktykami kulturowymi (zielniki).

Autor artykułu wyjaśnia, jaką rolę odegrała problematyka pamięci w „Balladach i romansach”. Pyta także o jej znaczenie dla dokonującego się przełomu romantycznego w literaturze polskiej, dyskutując z dotychczasowym stanem badań nad balladowym cyklem Mickiewicza (zwłaszcza z pracami Zgorzelskiego, Stefanowskiej, Fiegutha i Miłosza). Posługuje się pojęciem pamięci romantycznej z wykorzystaniem refleksji kulturoznawczej Aleidy i Jana Assmannów. Uwzględnia zarówno tradycję retoryczną refleksji o pamięci, jak i tradycję epistemologiczną („oko pamięci”). W swojej lekturze ballad koncentruje uwagę przede wszystkim na podmiocie romantycznej pamięci oraz na miejscach pamięci, wskazując na pamięciotwórcze doświadczenie śmierci. Całość rozważań stanowi uzasadnienie sformułowanej w artykule hipotezy o dwóch punktach kulminacyjnych rozwoju problematyki pamięci w twórczości Mickiewicza – w „Balladach i romansach” oraz w kolejnych częściach „Dziadów”.

Autor w szkicu analizuje związki tematyczne, sytuacyjne i personalne zachodzące między „Romantycznością” a „Dziadami” kowieńsko-wileńskimi, wychodzi przy tym z założenia, że Mickiewicz w utworze dramatycznym podjął autointertekstualny dialog z wcześniej napisaną balladą. W „Dziadach” bowiem kwestie w „Romantyczności” nierozstrzygnięte, takie jak możliwość kontaktu między żywymi a duchami zmarłych, przedstawia jako zjawisko niewątpliwe i doświadczane przez wielu, szczególnie w trakcie „dziadowego” misterium. W rozważaniach sprawą główną staje się egzystencjalno-metafizyczny dramat Karusi i sposób przetworzenia zbioru zagadnień i problemów wiążących się z tą postacią w „Dziadach” kowieńsko-wileńskich.

Autor artykułu podejmuje interpretację najwcześniejszych tekstów literackich i listów poety Adama Mickiewicza (1798–1855) z lat 1817–1819, gdy był on studentem Uniwersytetu w Wilnie i nauczycielem w szkole w Kownie. Satyryczne, heroikomiczne poematy z tego czasu („Mieszko, książę Nowogródka”, „Pani Aniela”, „Dziewica z Orleanu”, „Kartofla”) to przeróbki fabuł Woltera poddane zabiegom przystosowania do warunków polskich. Interpretator pyta o to, jak młody Mickiewicz przedstawia zło: historyczne, natury ludzkiej, egzystencjalne (nieszczęście). Wolterowskie przeróbki porównuje z opowiastką „Żywila” i pisanymi w dykcji rozpaczy listami. Cechą charakterystyczną Mickiewiczowskich wyobrażeń zła okazuje się połączenie wątku osobistego z wątkiem historycznym zła, którego doświadcza wspólnota pozbawiona wolności.

Na przełomie wieku XVIII i XIX w Europie na skutek przemian polityczno-społecznych masowo powstawały związki i stowarzyszenia młodzieżowe. Według badaczy główną zasadę organizującą ich powstanie oraz rozwój stanowiła młodość, której założenia i ideały legły u fundamentów wielu programów literackich, artystycznych i reformatorskich. Na gruncie polskim takim ugrupowaniem było Towarzystwo Filomatyczne, postrzegane jako pierwsza świadoma swej młodości wspólnota pokoleniowa. Jednakże analiza języka przemówień wygłaszanych w ramach formalnych spotkań związku w latach 1817–1821 pozwala podać w wątpliwość przekonanie o tym, że filomaci czynili z młodości nadrzędną wartość. Młodość była przedmiotem polemik wśród członków stowarzyszenia, a różne jej pojmowanie stało się czynnikiem hamującym i ostatecznie uniemożliwiającym realizację założonego przez nich programu samokształceniowego i ogólnospołecznego.

Artykuł jest poświęcony narodzinom mitu filomackiego, tj. kształtowaniu się pamięci kulturowej o uwięzieniu, śledztwie, a następnie wydaleniu z Litwy lub zesłaniu w głąb Rosji grupy wileńskich uczniów, studentów i profesorów w 1823 i 1824 roku. Autorka skupia się na upublicznieniu i pierwszych zapisach tzw. procesu filaretów i filomatów, do których – zgodnie z tradycją – należą anonimowa broszura opublikowana podczas powstania listopadowego „Nowosilcow w Wilnie w roku szkolnym 1823/24” (1831), pióra (jak się po latach okazało) Joachima Lelewela, oraz część trzecia „Dziadów” (1832) Adama Mickiewicza. Na podstawie tych autobiograficznych przekazów, a także odnalezionej rękopiśmiennej kopii „Nowosilcowa w Wilnie” autorka studium stawia tezę o istnieniu przedmickiewiczowskiej, bezimiennej, kolektywnej pamięci o filomatach, którą wzmacnia, ale i znacząco zmienia pojawienie się arcydramatu drezdeńskiego.

Artykuł poświęcony jest myśli politycznej Adama Mickiewicza. Podstawowa teza dotyczy dokonującego się w niej po 1831 roku przełomu. Polegał on na odejściu od wizji polityki kształtującej się w ramach oświeceniowej nowoczesności i na konstruowaniu programu polityki mesjanicznej, umocowanej w krytyce nowoczesności. Zmiana ta ukazana została jako wybór pragmatyczny, wybór jedynych dostępnych narzędzi uprawiania polityki; zmiana ta stała się też modelowym, powtarzającym się aż po naszą współczesność, gestem polskiej polityki, zrywającej z nowoczesnością. W zaproponowanym przez Mickiewicza modelu polityczności zawierają się: krytyka demokracji liberalnej, umieszczenie polityki w ramie religijnej i moralnej, narodowe pole symboliczne oraz traktowanie polityki jako agonu.

W artykule podjęto próbę przemyślenia relacji Adama Mickiewicza z Weltliteratur i wykazano, które konteksty dotyczące idei sformułowanej po raz pierwszy przez Johanna Wolfganga Goethego odgrywały szczególną rolę w twórczości polskiego romantyka. Na przykładzie „Prelekcji paryskich”, zwłaszcza pięciu pierwszych wykładów, przyjrzano się temu, w jaki sposób Mickiewicz posługiwał się literaturą światową, i omówiono kontekst toczących się debat słowianoznawczych.

O ile życie Adam Mickiewicza zostało rozpoznane dość dokładnie, miejscami nawet bardzo szczegółowo, to na tym tle niezwykle skromnie prezentuje się wiedza dotycząca przodków i krewnych poety. Sytuacja ta dotyczy m.in. rodu Orzeszków, z którego wywodziła się babka poety – Anna z Orzeszków Majewska. W artykule zaprezentowano – na podstawie informacji zawartych w dokumentach – powiązania rodzinne konkretnej, Mickiewiczowskiej linii tego rodu, a także sytuację rodziny Mateusza i Anny Majewskich przed ich osiedleniem się na ekonomii w Czombrowie.

Lubelska szkoła badań nad romantyzmem dokonała znaczącego zwrotu w badaniach nad twórczością Adama Mickiewicza. Jej założyciel, Czesław Zgorzelski, autor pionierskich rozpraw dotyczących złożoności artystycznej poezji romantyka, edytor i jeden z czołowych interpretatorów jego wierszy, skierował badania m.in. na obszar genologii. Wespół ze swoimi uczniami, Marianem Maciejewskim i Ireneuszem Opackim, dokonał znaczących odkryć i ważnych opisów związanych m.in. ze strukturą ballad, sonetów, powieści poetyckich, liryki rzymsko-drezdeńskiej i lozańskiej. W przypadku tej ostatniej były to badania podstawowe i jednocześnie wysoce wysublimowane, których nie udało się przekroczyć do dziś. Istotne miejsce w badaniach późniejszych miały odsłony autorów romantycznych w literaturze XX wieku (Danuta Zamącińska, Małgorzata Łukaszuk). Cechą szczególną pisarstwa tej grupy badaczy była (jest) szczegółowa, zracjonalizowana eksploracja osiągnięć artystycznych, organicznie złączona z ewokacją idei Mickiewicza.

Autorka artykułu przybliża nieznany dotychczas list Cypriana Norwida znajdujący się w Archiwum Narodowym w Paryżu (Archives nationales, Paris), gdzie został on skatalogowany jako „Projet de réformes des arts”. Odnaleziony list poety z września 1871 został zaadresowany do Charles’a Blanca (1813–1882), dyrektora Wydziału Sztuk Pięknych (Les Beaux-Arts) we francuskim Ministerstwie Instrukcji Publicznej, Kultu i Sztuk Pięknych (Ministère de l’Instruction publique, des cultes et des beaux-arts). Genezę tej korespondencji autorka upatruje w ówczesnych źródłach prasowych poświęconych działaniom Blanca w ramach piastowanego przez niego stanowiska. W swej korespondencyjnej wypowiedzi Norwid podjął m.in. wątek kondycji materialnej współczesnych mu artystów, zwrócił też uwagę na potrzebę doceniania szkicu, który traktował jako autonomiczne, pełnowartościowe dzieło.

W omówieniu bibliografii podmiotowej Adama Mickiewicza opublikowanej w serii „Nowy Korbut” zamieszczono uzupełnienia, które można było uwzględnić dzięki ostatnim publikacjom zwierającym nieznane dotąd fakty i materiały. Upomniano się również o poszerzenie bazy XIX-wiecznych przekładów tekstów Mickiewicza, które mogłyby w istotny sposób zmodyfikować stan wiedzy na temat recepcji twórczości poety poza środowiskiem polskojęzycznym.

Artykuł jest szczegółowym omówieniem biografii Franciszka Malewskiego („Fiłomat w Impierii. Dokumentalnaja powiest’ o Frantiszku Malewskom”, 2019) napisanej przez Aleksandra Fiedutę, białoruskiego literaturoznawcę od lat publikującego (po rosyjsku, po białorusku i po polsku) materiały dotyczące dziejów filomatów zesłanych w głąb Imperium. Fieduta szczegółowo spenetrował rosyjskie, litewskie i polskie archiwa, co pozwoliło mu na pokazanie pomijanej zwykle w polskich badaniach historii Malewskiego, który po rozstaniu z Mickiewiczem został w Rosji i piął się po szczeblach kariery urzędniczej. Autor biografii nie feruje wyroków, pokazuje trudne wybory obywateli Cesarstwa w kontekście politycznej i prawnej sytuacji kraju, a także w zestawieniu z losem innych Polaków mieszkających i pracujących w Rosji.

W recenzji omówiono książkę Jany-Kathariny Mende „Das Konzept des Messianismus in der polnischen, französischen und deutschen Literatur der Romantik. Eine mehrsprachige Konzeptanalyse” (2020), będącą monograficznym ujęciem koncepcji mesjanizmu w prelekcjach paryskich Adama Mickiewicza. Refleksje dotyczące mesjanizmu w prelekcjach pozwalają autorce na zaprezentowanie własnej koncepcji funkcjonowania mesjanizmu w trzech językach, polskim, francuskim i niemieckim, w których ukazały się Mickiewiczowskie wykłady.

Recenzja jest omówieniem wydania transliteracji autografu „Vade-mecum” Cypriana Norwida w opracowaniu Mateusza Grabowskiego. Stanowi ono nieocenioną pomoc dla tekstologów oraz filologów i historyków literatury, norwidologów w ich studiach nad tekstem poetyckiego zbioru. Recenzent stara się odsłonić warsztat pracy badacza-edytora, pokazując jego niemałe sukcesy w mierzeniu się ze skomplikowaną materią autografu (nowe odczytania zapisów brulionowych), ale zarazem odsłania momenty – mniej liczne – które mogą budzić wątpliwości, a nawet sprzeciw (błędne komentarze oraz niewłaściwe gospodarowanie wariantami przekazu).

Wieloautorska monografia „Gotycyzm w literaturze i kulturze lat 1760–1830” przynosi interesujące rozważania dotyczące trudno uchwytnego zjawiska w jego różnorodnych inkarnacjach. Książka składa się z 27 rozpraw poprzedzonych wprowadzeniem wstępnie porządkującym kwestie związane z określonym w tytule tematem. Na szczególną uwagę zasługuje to, że monografia rzuca nowe światło na zagadnienia, które w rodzimych badaniach – choć sygnalizowane – nie zyskały jak dotąd gruntownych opracowań.