Artykuł przynosi refleksję nad przemianami wczesnoromantycznej narracji historycznej w Polsce, które autorka omawia na przykładzie tekstów Joachima Lelewela i Adama Mickiewicza. Głównym przedmiotem zainteresowania piszącej jest Historyczna paralela Hiszpanii z Polską Lelewela (powstała w r. 1820, opublikowana w r. 1831, kontynuowana w latach trzydzistych XIX w.) oraz historyzm oparty na paralelizmie i synchronii. Znajduje on swój wyraz nie tylko w porównawczym myśleniu o historii, lecz również w „paralelowaniu” (J. Lelewel) narracyjnym i graficznym. Podobny, komparatystyczny typ historyzmu można napotkać zarówno w ówczesnym naukowym i popularnym pisarstwie historycznym, jak w literaturze – u Mickiewicza opiera się na nim figuralny wykład historii, mesjanizm. Karierę paralel na początku XIX wieku autorka wiąże z poszukiwaniem formy narracyjnej dla nowego odczucia historii pojmowanej jako proces wszechogarniający, wielopłaszczyznowy i progresywny, który z trudem poddaje się prostemu uporządkowaniu diachronicznemu.
Pod koniec lat dwudziestych XIX w. ukazały się dwa niezależne polskie tłumaczenia słynnej staroarabskiej kasydy „Lāmiyyat al-ᶜArab” przypisywanej legendarnemu „poecie-rozbójnikowi” o imieniu Aš-Šanfarā: jedno autorstwa Adama Mickiewicza, a drugie – nigdy nieukończone – Ludwika Spitznagla, młodego orientalisty i poety, przyjaciela Juliusza Słowackiego. Od początku konkurowały one ze sobą. Porównywano ich walory artystyczne i oceniano stopień zgodności z francuskim tłumaczeniem filologicznym Silvestre’a de Sacy’ego. Wersji Mickiewiczowskiej zarzucano, że jest przekładem z drugiej ręki na podstawie tekstu francuskiego, podczas gdy Spitznagel, uchodzący za świetnego znawcę języków wschodnich, miał tłumaczyć bezpośrednio z języka arabskiego.
Jak dotąd, nie podjęto jednak próby dokładnego skonfrontowania obu przekładów w oparciu o oryginał arabski. Celem niniejszego artykułu jest więc wypełnienie tej luki.
Rozważania nad związkami pamięci z literaturą (wyrastające ze studiów Aleidy Assmann) prowadzą autora do odkrycia w dwóch wczesnoromantycznych tomikach poezji (Balladach i romansach Adama Mickiewicza oraz Lyrical Ballads Williama Wordswortha) problemu „pamięci literatury” (związanego z opisaną przez Maurycego Mochnackiego kategorią „naśladowania”). Stanowią one również pretekst do refleksji nad gatunkiem ballady jako „medium pamięci” i wiodą do odkrycia w dwóch analizowanych zbiorach poezji paradoksu pamięci romantycznej. Jak się okazuje, pamięć indywidualna łączy się (w epicko-lirycznej strukturze ballady) z pamięcią kolektywną na zasadzie wpływu „tekstów zbiorowych” („pieśni gminnej”, opowieści „zwykłych ludzi”) na tożsamość podmiotu, lecz równocześnie jest względem niej przeciwstawna – kwestionuje, weryfikuje i podważa autentyczność obrazów z niej wyrastających.
Celem artykułu jest omówienie nowego typu bohaterki, jaki pod wpływem zmian światopoglądowych okresu międzypowstaniowego XIX wieku pojawił się w wybranych powieściach Józefy ze Śmigielskich Dobieszewskiej. Kreacje silnych osobowości kobiecych, coraz świadomiej i odważniej definiujących swą tożsamość i wyrażających potrzebę samodzielności, a także kontrastujące z nimi postacie słabnących mężczyzn autorka ukazała na tle szerszej panoramy ówczesnego życia społecznego. W ponowionej lekturze tej prozy zwraca uwagę oryginalny sposób ujęcia kwestii emancypacji oraz zapowiedź nadchodzących tendencji realistycznych. Dorobek cenionej niegdyś redaktorki „Kółka Domowego” rozpatrywany jest jako istotny a zazwyczaj bagatelizowany etap w tradycji kobiecego piśmiennictwa XIX wieku, sytuujący się między twórczością Klementyny Hoffmanowej a pisarstwem Elizy Orzeszkowej.
Artykuł stanowi próbę dotarcia do historiozoficznej formuły Norwidowskiego poematu Quidam. Odmiennie niż w badaniach dotychczasowych starano się pokazać chrześcijański przełom w dziejach nie jako redukcję i odchodzenie starych kultur (rzymskiej, greckiej, egipskiej, żydowskiej), lecz wzajemne ich dopełnianie się i dojrzewanie, które swą doskonałość odnajduje w procesie aksjologicznego i autentycznego łączenia przeciwieństw oraz różnic. Tragiczny los bohaterów utworu (większość z nich ginie) w ewangelicznej i eschatologicznej perspektywie odsłania swój właściwy sens i wymiar: w obliczu „ostatecznego” każdy z nich staje się kimś w pełni autentycznym, doznając przy tym olśnienia prawdą, której się zupełnie nie spodziewał, a którą co najwyżej przeczuwał – jak główny bohater, syn Aleksandra z Epiru.
Artykuł zawiera szczegółowy opis odnalezionego przez francuskiego antykwariusza sztambucha (album amicorum) Kory Pinard, córki paryskiego drukarza, z oryginalnymi wpisami artystów i poetów z lat 1832–1842. Do najcenniejszych wpisów należy autograf francuskiego wiersza Juliusza Słowackiego pt. Le Cimetière du Père-Lachaise, znany dotąd tylko z kopii zawierającej wersy 22–48. Autorzy publikacji, sięgając do kontekstów życia literackiego Paryża lat trzydziestych XIX wieku, do biografii autorów francuskich i do twórczości Słowackiego, przedstawiają związki polskiego poety z rodziną Pinard, genezę jego wiersza oraz szereg relacji intertekstualnych łączących odnaleziony utwór z wierszem Paryż, a także z twórczością innych romantyków (Byron). Publikacja przynosi pierwszą krytyczną edycję utworu w oryginalnej wersji francuskiej wraz z tłumaczeniem polskim.
Artykuł informuje o nie znanym wcześniej tłumaczeniu fragmentu Pieśni Wajdeloty, odnalezionym w archiwum Wasilija Żukowskiego i opublikowanym w piątym tomie jego dzieł zebranych. W komentarzu podano informację o okolicznościach powstania przekładu.
Pytanie o podstawę Mickiewiczowskiej lektury epigramatów Angelusa Silesiusa (Johannesa Schefflera) ze zbioru Cherubinowy wędrowiec (Cherubinischer Wandersmann) było często stawiane, ale nie znajdowano wiążącej odpowiedzi. Wiadomo było, że Mickiewicz zainteresował się wrocławskim poetą w 1833 r. lub nieco wcześniej, może jeszcze zanim zamieszkał w Paryżu. W latach 1833–1836 powstawały inspirowane pismami mistycznymi Saint-Martina, Franza Baadera, Jakoba Böhme i Angelusa Silesiusa epigramaty, którym poeta nadał tytuł Zdania i uwagi. Jako motto całości umieszczony został w rękopisie, jedyny tu w języku niemieckim, epigramat Angelusa: „Ruh ist das höchste Gut: und wäre Gott nicht ruh / Ich schlösse vor Ihm selbst mein’ Augen beide zu” (I 49), w zapisie różniącym się od tekstu Cherubinowego wędrowca z 1675 r. (wydanie ostatniej ręki), gdzie drugi wers ma postać: „Jch schliesse für Jhm selbst mein’ Augen beide zu”. Różnica ta stała się punktem wyjścia dalszych poszukiwań, polegających na przebadaniu mnożących się, począwszy od drugiej dekady XIX wieku, publikacji tekstów Angelusa Silesiusa, które mogły zwrócić uwagę polskiego poety.
Pierwsze powstałe w tej koniunkturze całościowe wydanie Cherubinowego wędrowca wyszło w 1827 r. w Monachium. Analiza tekstu wykazała, że opierało się ono na ostatnim XVIII-wiecznym wznowieniu tego dzieła, z 1737 r., będącym adaptacją edycji Gottfrieda Arnolda (1701 i 1713), który przyjął za podstawę wydanie ostatniej ręki. W innej sytuacji znalazł się anonimowy edytor z 1829 r. (Sulzbach, Seidel’sche Buchhandlung): ten dysponował rzadkim egzemplarzem wiedeńskiej editio princeps (która zawierała pięć ksiąg spośród ostatecznych sześciu) oraz edycją Arnolda z 1701 r., a przy tym miał przygotowanie filologiczne, które pozwoliło mu z tych dwóch przekazów ułożyć bliską doskonałości całość. Tu właśnie, i tylko tu, znalazł się epigram I 49 w wersji przejętej przez Mickiewicza, można więc stwierdzić z całą pewnością, że tym wydaniem autor Zdań i uwag dysponował.
Aneks: Adam Pomorski, O publikacji sonetów Benedykta Jankowskiego
W tekście opisano życie Kunegundy Białopiotrowiczowej (1793–1883), pisarki i działaczki emigracyjnej, córki generała Romualda Giedroycia i siostry Łucji Rautenstrauchowej. Szczególnie zwrócono uwagę na okres z życia autorki, w którym jako dama dworu cesarzowej Józefiny przebywała w Malmaison, a także późniejszy czas, gdy mieszkała – przez około 40 lat – w Paryżu. Osobną kwestią poruszoną w artykule była próba ustalenia literackiego statusu zaginionej powieści Białopiotrowiczowej Hrabia Teodor, czyli Łazienki w Warszawie. Na podstawie tych materiałów źródłowych starano się odtworzyć ostatnie losy książki, a wobec niedotarcia do żadnego egzemplarza – z rękopisu Biblioteki Narodowej w Warszawie przytoczono notatkę, streszczenie powieści, sporządzone przez historyka literatury, Wacława Borowego.
Rec.: Juliusz Słowacki – interpretacje i reinterpretacje. Redakcja Ewangelina Skalińska, Ewa Szczeglacka-Pawłowska. Warszawa 2011. „Problemy Romantyzmu”. Tom 7
Recenzja książki Juliusz Słowacki – interpretacje i reinterpretacje stanowi omówienie składających się na nią 14 szkiców interpretacyjnych, w których uwaga zostaje skoncentrowana głównie na lirycznym aspekcie twórczości autora Godziny myśli. Ukazywane z różnorodnych perspektyw wiersze Słowackiego stają się pretekstem do namysłu na temat metodologii związanej z lekturą dzieła wieszcza, są przedstawiane jako źródło inspiracji dla Jarosława Iwaszkiewicza i Zbigniewa Herberta, a przed wszystkim prezentowane jako niezmiennie, pomimo upływu lat, interesujące – pod względem formalnym i tematycznym.
Rec.: Magdalena Siwiec, Romantyczne koncepcje poezji. Poeta i Muza ‒ relacja w stanie kryzysu (Alfred de Musset i Juliusz Słowacki). (Kraków 2012). „Komparatystyka Polska – Tradycja i Współczesność”
Recenzja omawia książkę Magdaleny Siwiec dotyczącą poezji romantycznej Alfreda de Musseta i Juliusza Słowackiego. Takiej poezji, która jest rozumiana jako zapis doświadczenia kryzysu człowieka, języka i literatury. Głównym tematem pracy stał się stosunek poety do źródła natchnienia, a w wyniku takiego zdefiniowania przedmiotu badań także stosunek do literackiej tradycji i do poetów o największej mocy oddziaływania na innych.
Rec.: Słowacki postkolonialny. Pod red. Michała Kuziaka. (Bydgoszcz) [2011]
Tekst recenzuje tom zbiorowy Słowacki postkolonialny (pod redakcją Michała Kuziaka), która gromadzi studia poświęcone twórczości Juliusza Słowackiego odczytywanej z wykorzystaniem krytyki postkolonialnej przez literaturoznawców, teatrologów i filozofów historii. Przedmiotem refleksji jest problem przydatności badań postkolonialnych do rozumienia literatury polskiego romantyzmu oraz korzyści zastosowania wypracowanych na tym gruncie narzędzi przy interpretacji poszczególnych utworów Słowackiego.
Rec.: Zofia Trojanowiczowa, Romantyzm od poetyki do polityki. Interpretacje i materiały. Wybór i redakcja: Anna Artwińska, Jerzy Borowczyk, Piotr Śniedziewski. (Kraków) 2010
Na omawianą tu książkę Zofii Trojanowiczowej złożyły się artykuły dotyczące głównie twórczości Cypriana Norwida i Adama Mickiewicza. Publikacja ta jednak nie tylko jest zbiorem świetnych studiów interpretacyjnych na temat poszczególnych utworów wymienionych poetów (np. Cywilizacja Norwida czy Konfederaci barscy Mickiewicza) bądź istotnych dla nich zagadnień (m.in. rola artysty w świecie nowoczesnym, relacje między etyką a polityką), lecz stanowi w gruncie rzeczy zarys syntezy romantyzmu.
Rec.: Jerzy Fiećko, Krasiński przeciw Mickiewiczowi. Najważniejszy spór romantyków. Poznań 2011
Recenzja omawia książkę Krasiński przeciw Mickiewiczowi. Najważniejszy spór romantyków, której autor przekonywająco dowodzi, że najważniejszym sporem polskiego romantyzmu była kontrowersja między Zygmuntem Krasińskim a Adamem Mickiewiczem.
Rec.: Ewa Paczoska, Prawdziwy koniec XIX wieku. Śladami nowoczesności. (Warszawa 2010)
Recenzja omawia książkę Ewy Paczoskiej, poświęconą sygnałom nowoczesności w stuleciu XIX oraz kontynuacjom dziewiętnastowieczności w późniejszych formacjach kulturowych. Teza badaczki o zatarciu granic między tradycją a nowoczesnością zostaje oparta na specyficznym doborze wątków i aspektów analizowanych utworów (literatury polskiej i europejskiej XIX, XX i XXI w.), korespondujących z paradygmatami typowymi dla postmodernizmu. Ciągłość kulturowa i łagodna linearność daje się zauważyć zarówno w omówionych obrazach miasta, podróży oraz inności, jak i w kolejnych sposobach definiowania polskości czy postrzegania historii (biografie, narracje).
Rec.: Magdalena Rabizo-Birek, Romantyczni i nowocześni. Formy obecności romantyzmu w polskiej literaturze współczesnej. Rzeszów 2012
Recenzja omawia książkę Magdaleny Rabizo-Birek, stanowiącą cenne źródło wiedzy o inspiracjach romantycznych w literaturze polskiej drugiej połowy XX i początku XXI wieku. Formułowane w niej tezy mają uzasadnienie w bogatej podstawie źródłowej, choć, niestety, są mało wyraziste.
Rec.: Michał Masłowski, Etyka i metafizyka. Perspektywa transcendencji poziomej we współczesnej kulturze polskiej. Warszawa 2011. „Nauka o Literaturze Polskiej za Granicą”. Tom 13
Recenzja książki Michała Masłowskiego pt. Etyka i metafizyka. Perspektywa transcendencji poziomej we współczesnej kulturze polskiej wydobywa romantyczne uwarunkowania analiz prowadzonych w pracy. Zaprezentowana przez Masłowskiego wizja współczesności, zdominowana przez pytania o sens, o tożsamość, o dobro i zło w świecie, jest wywiedziona z romantycznej tradycji, co nadaje zaproponowanemu przez badacza projektowi kulturowemu charakter spójny i interesujący.
Rec.: Maria Fogler, Czym jest muzyka? Filozofia muzyki w powieści „Doktor Faustus” Tomasza Manna. Warszawa 2009
Recenzja stanowi omówienie książki Marii Fogler Czym jest muzyka? Filozofia muzyki w powieści „Doktor Faustus” Tomasza Manna. Praca poświęcona jest tym koncepcjom filozoficznym (m.in. Schopenhauer, Nietzsche i Adorno), które wpłynęły na dzieło niemieckiego pisarza.
