Pamiętnik Literacki 1 / 2022
Przegląd Bibliograficzny z. 1_2022
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.
Między polityką a praktyką społeczną – w punktach
Pre-tekst do dyskusji nad polonistyką w świecie nowych mediów i nowych tendencji kulturowych
Kazimierz Brodziński w obronie uniwersytetu
Artykuł poświęcony jest analizie mowy „O powołaniu i obowiązkach młodzieży akademickiej”, wygłoszonej w 1826 roku przez Kazimierza Brodzińskiego (1791–1835), profesora literatury polskiej na Uniwersytecie Królewsko-Warszawskim. Mowa wyjaśniała młodzieży system studiów na uniwersytecie oraz zawierała rady dotyczące indywidualnej pracy studenta i podporządkowania się przepisom uniwersyteckim. Miała jednak drugą warstwę, nie zauważoną dotychczas przez badaczy – była głosem w sporach o przyszłość uniwersytetu. Wobec planów resortu oświaty związanych z rozbiciem uczelni na specjalistyczne szkoły, z których część miała być ulokowana poza Warszawą, Brodziński kładł nacisk na jedność nauczania na uniwersytecie i znaczenie takich przedmiotów ogólnych jak filozofia czy historia literatury. Wyraźnie też dystansował się od funkcjonującego wówczas systemu nadzorowania młodzieży akademickiej. Poglądy Brodzińskiego na dydaktykę uniwersytecką skonfrontowane zostały z koncepcjami radcy stanu Józefa Kalasantego Szaniawskiego (1764–1843), konserwatywnego polityka, kierującego edukacją w Królestwie Polskim.
Tekst dotyczy diagnozowanych w „Straconych złudzeniach” Honoré de Balzaca związków ciała, druku i nowoczesności. Opierając się na kulturowej historii książki oraz środowisk związanych w z jej produkcją, autorka analizuje, w jaki sposób Balzak przywołuje i przeformułowuje nowoczesny podział między duchową pracą pisarzy-twórców a fizyczną pracą drukarzy-rzemieślników, ujawniając cielesne i materialne produkowanie tekstów jako proces stanowiący zaplecze społeczne nowoczesnej literatury. Badaczka wychodzi z założenia, że dualizm ciała i tekstu, materialności i semiotyczności literatury nie jest jedynie wynikiem określonych zjawisk z dziedziny historii idei, nie jest też efektem – jak twierdził Walter J. Ong – samej wizualności książki masowo reprodukowanej, zorientowanej na czytelnika. Na podstawie zaś rozpoznań samego Balzaka autorka artykułu twierdzi, że dualizm ten jest dziełem procesów rozwijającego się kapitalizmu, który poprzez materialną produkcję złudzeń „czystej” – oderwanej od ciała – twórczości ukrywa określone mechanizmy ekonomiczno-społeczne, decydujące m.in. o formotwórczej funkcji literatury nowoczesnej.
W artykule zestawiono „Borem, lasem…” (1945) i „Ciężar” (1955), prozatorskie publikacje Tadeusza Różewicza przywołujące jego doświadczenia członka partyzanckiego oddziału Armii Krajowej w okresie drugiej wojny światowej. Formalnie są to dwa warianty jednego tekstu, przeredagowanego w 1955 roku w związku z wydaniem książkowym (w zbiorze „Opadły liście z drzew”), ale wprowadzone zmiany są na tyle obszerne i znaczące w warstwie semantycznej, że ostatecznie obie wersje dają odmienny obraz doświadczenia wojny. Opinie krytyków literackich piszących o twórczości Różewicza w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku pokazują, że autor „Ciężaru” przeredagował swój utwór w sposób współbrzmiący z związanymi z postalinowską „odwilżą” przemianami w postrzeganiu drugiej wojny światowej i w wartościowaniu jej literackich zapisów. Przemiany te Różewicz wspierał i współtworzył swoimi ówczesnymi wyborami twórczymi, w tym właśnie niezwykle ważnym „przepisaniem” własnych tużpowojennych utworów.
Artykuł jest wnikliwym opisem demonstracji organizowanych w różnych miastach w Polsce przez Strajk Kobiet w końcu 2020 roku i na początku roku 2021 jako zjawiska kulturowego. Owe demonstracje i manifestacje miały charakter widowiska, spektaklu i posługiwały się językiem, który był krytykowany w dyskursie publicznym związanym tym wydarzeniem – przede wszystkim przez komentatorów negujących założenia protestów (telewizja publiczna, prasa prawicowa). Wykorzystywane w demonstracjach hasła oraz komunikacyjny aspekt protestów wprowadziły istotne przegrupowania w taksonomii kulturowej i komunikacji publicznej. Użycie haseł o charakterze wulgaryzmów, przekleństw, formuł postulatywnych i życzeniowych służyło symbolicznemu wykluczeniu aktualnej władzy politycznej, która niedługo przed protestami Strajku Kobiet wprowadziła do prawa polskiego faktyczny zakaz aborcji. Komunikacyjnie i semiotycznie aspekty demonstracji można włączyć w porządek kultury wernakularnej, gdyż realizują one przypisane jej cechy oraz właściwości. Analiza funkcjonowania protestów została przeprowadzona za pomocą narzędzi semiotycznych i metodologii stosowanej w socjologii komunikowania publicznego.
O „Komunii” i „Bożym Ciele” – uwagi nie tylko filmoznawcze
Autorzy artykułu proponują wykorzystanie apokryfu jako użytecznego narzędzia w analizie i interpretacji filmu. „Komunia” (film dokumentalny w reżyserii Anny Zameckiej z roku 2016) i „Boże Ciało” (obraz Jana Komasy z roku 2019) służą tutaj jako przykłady formy apokryficznej we współczesnej kulturze. Autorzy pracy stoją na stanowisku, że formy apokryficzne zmieniają medium, lecz mimo to nadal pokazują chęć tworzenia alternatywnych form myślenia o religii. Film, rozumiany jako medium literatury, stanowi źródło ukrytych lub zapomnianych przedstawień głównych dyskursów religijnych. W tym kontekście myślenie potoczne jest dominującą formą poznania.
Praca przedstawia próbę refleksji nad naturą refrenu poetyckiego, który w powszechnej świadomości odbiorców literatury jest głównie powtórzeniem. Autor przekonuje, że stanowi on jednak nie tyle powtórzenie czy powrót, ile przede wszystkim formę tożsamości, która nie jest identyczna. Aby zilustrować tę tezę, przywołuje i omawia jedną ze znanych ballad skandynawskich, a następnie pokazuje, jak semantyka refrenu zmienia się wraz z rozwojem tekstu.
Autorka artykułu wskazuje na możliwość odczytania zapisków archiwalnych Jana Brzękowskiego (1903–1983) w perspektywie genetic translation studies. Metodologia ta, czerpiąca z przekładoznawstwa i krytyki genetycznej, pozwala bowiem zbadać rozwój francuskojęzycznych praktyk literackich pisarza i ukazać rolę tłumaczeń autorskich w kształtowaniu się dojrzałych poetyk tego zapomnianego awangardzisty. Ułatwia też krytyczną refleksję nad kulturowymi uwarunkowaniami tworzenia dzieł dwujęzycznych na emigracji. Artykuł przedstawia zawartość archiwum Brzękowskiego i stanowi przyczynek do namysłu nad związkami między działalnościami literacką i tłumaczeniową w dorobku polskich pisarzy i pisarek XX wieku.
Wokół korespondencji Edwarda Abramowskiego i Emilii z Andronowskich
Pomimo rosnącego zainteresowania radykalną polską inteligencją przełomu XIX i XX wieku nadal stosunkowo niewiele wiemy o życiu osobistym jej przedstawicieli i sposobach kształtowania relacji intymnych. Ten stan rzeczy znakomicie ilustrują chociażby luki w biografii Edwarda Abramowskiego, wpływowego i popularnego działacza politycznego. Niniejszy artykuł analizuje korespondencję Abramowskiego i jego drugiej żony, Emilii z Andronowskich. Emilia była córką Rosjanki i Polaka zesłanego na Syberię po powstaniu styczniowym. Edwarda Abramowskiego poznała w Genewie, gdzie studiowała. Od chwili ślubu w 1901 roku, związek ten przechodził różne fazy. Były w nim okresy miłości i okresy przyjaźni, kiedy małżonkowie mieszkali osobno i zwracali się do siebie słowami: „braciszku” oraz „siostrzyczko”. Listy Abramowskich dokumentują bliską i zarazem „nowoczesną” relację małżeńską, w której z dystansem traktowano tradycyjne role płciowe.
Publikacje – listy – dokumenty
Przedmiotem uwagi w artykule są dwaj polscy badacze literatury, Manfred Kridl i Wiktor Weintraub, którzy w czasie drugiej wojny światowej wyemigrowali z Polski i po zamieszkaniu w Stanach Zjednoczonych Ameryki kontynuowali swoją pracę naukową. W celu omówienia ich działalności na obczyźnie i wzajemnych relacji rozpatruje się ich dzieła (zarówno opublikowane, jak i niewydane drukiem), listy, które pisali do siebie, oraz inne, zdeponowane w uniwersyteckich archiwach, dokumenty. Pomimo różnicy wieku bardzo dużo obu badaczy łączyło w sferze pracy naukowej. Jako historycy literatury mieli podobne zainteresowania i obaj piastowali stanowiska profesorów na prestiżowych amerykańskich uniwersytetach (Kridl na Columbia University, a Weintraub na Harvardzie). Fakty te, jak również podejmowane przez tych badaczy próby współpracy, określają główną problematykę artykułu.
Inne poruszane kwestie dotyczą różnic między dwoma uczonymi. Omawia się zwłaszcza krytyczną opinię Kridla na temat wysiłków badawczych Weintrauba, a także zainteresowania Kridla dotyczące teorii literatury, obszaru badań, wobec którego Weintraub pozostawał obojętny. Przy ocenie ich powojennej działalności naukowej sformułowany zostaje argument, że – pomimo niesprzyjających okoliczności życia na emigracji – zarówno Kridl, jak i Weintraub mieli ogromne osiągnięcia. Ich największe zasługi należy widzieć na polu historycznoliterackim, a także uznać, że obaj przyczynili się do faktycznego wzmocnienia literaturoznawstwa polskiego uprawianego w Ameryce.
Artykuł zawiera omówienie i edycję XIX-wiecznego autobiograficznego utworu w formie dialogu zatytułowanego „Przyczyny melancholii. (Rozmowa)”, którego autorką jest Barbara Iłłakowicz (1856–1893). Ten odnaleziony w archiwum prywatnym tekst jest istotny nie tylko jako dokument swoich czasów oraz z uwagi na wzbogacenie wiedzy o relacjach rodzinnych znanej poetki Kazimiery Iłłakowiczówny, której matką była autorka. Stanowi on przede wszystkim interesujący dokument herstory XIX-wiecznej Polski i Litwy: świadectwo dylematów osobistych i zawodowych kobiety wywodzącej się ze środowiska szlachecko-ziemiańskiego i utrzymującej się z własnej pracy. Mimo zależności emocjonalnej i, częściowo, ekonomicznej od mężczyzny Barbara Iłłakowicz nie rezygnuje z autonomii i podmiotowości. Tekst w otwarty sposób podejmuje m.in. problem aborcji i prawa kobiety do decydowania o sobie.
Rec.: Joanna Schiller-Walicka, Nauki humanistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Pierwsze stulecie 1816–1915. – Nauki humanistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Drugie stulecie 1915–2016. Warszawa 2020. „Monumenta Universitatis Varsoviensis. 1816–2016”
Esej napisany na marginesie dwóch tomów, poświęconych humanistyce w serii książek opublikowanych na jubileusz 200-lecia Uniwersytetu Warszawskiego. Autor eseju dyskutuje zagadnienia poruszane w artykułach i wywiadach z profesorami, jakie zostały zawarte w obu tomach. W szczególności interesuje go kształtowanie się refleksji naukowej jako odrębnej formy myślenia, a także długie trwanie niektórych zagadnień w nauce oraz zmniejszanie się wagi innych. Zajmuje go rola Uniwersytetu Warszawskiego jako, z jednej strony, wykorzystywanego przez Rosję narzędzia rusyfikacji Polski, a z drugiej – miejsce uczelni w polskim życiu narodowym. Skupia uwagę także na uwarunkowaniu uprawiania nauki przez okoliczności, wśród których żyli naukowcy oraz funkcjonował Uniwersytet, wręcz przez kontekst polityczny. Wszystkie te sprawy znajdowały odbicie w ukształtowaniu się poszczególnych dyscyplin naukowych, uprawianych na uczelni. Przegląd owych dyscyplin jako pól badawczych oraz dydaktycznych jest samoistną wartością omawianych tomów.
Rec.: Krzysztof Skibski, Poezja jako literatura. Relacje między elementami języka poetyckiego w wierszu wolnym. Poznań 2017. Seria „Filologia Polska”. Nr 184
Recenzja omawia książkę Krzysztofa Skibskiego „Poezja jako iteratura. Relacje między elementami języka poetyckiego w wierszu wolnym”. Według autorki jest to nowatorskie studium wiersza nienumerycznego widzianego nie w perspektywie deficytu (regularności), ale poprzez cechy właściwe tej formie, a nieistniejące w innych systemach wersyfikacyjnych. Badacz z powodzeniem wykorzystuje zarówno narzędzia językoznawcze, jak i literaturoznawcze, tworzy także nowe konstrukty pojęciowe. Za klucz do odbioru wiersza wolnego uznaje lekturę wielokrotną (iteracyjną), związaną np. z przestrzennością formy, relacyjnością wersów, występowaniem elips wersowych i reminiscencji frazeologicznych.
Rec.: Marek Pieniążek, Polonistyka performatywna. O humanistycznych technologiach wytwarzania światów. Kraków (2018)
Recenzja dotyczy książki Marka Pieniążka „Polonistyka performatywna. O humanistycznych technologiach wytwarzania światów” (2018). Autor recenzji skupia się na tytułowym pojęciu performatywności i jego zastosowaniu w kontekście różnych problemów humanistyki, w tym dydaktyki polonistycznej. Następnie rozpatruje zalety i mankamenty „edukacji performatywnej”, która przeciwstawiona jest „tekstocentryzmowi” pojmowanemu w duchu strukturalistycznym, a także zastanawia się nad możliwościami wykorzystania zaprezentowanej przez Pieniążka koncepcji w praktyce nauczycielskiej. Na koniec omawia inne obszary zastosowania „polonistyki performatywnej”, m.in. dynamikę przestrzeni społecznej, życie literackie w dobie Internetu, nurt art and science.
