Na rozumienie postępu przez Kraszewskiego składa się wiele elementów: wiedza w zakresie nauk przyrodniczych, jak też świadomość wynalazków technicznych, poparta profesjonalnymi badaniami w archiwach znajomość historii i procesów, które nią rządzą, obserwacja przemian gospodarczych, ekonomicznych oraz społecznych w realiach polskich i europejskich, a także doskonałe wykształcenie w dziedzinie historii sztuki i umiejętność określenia rozwoju poszczególnych stylów estetycznych. Stosunek Kraszewskiego do rozwijającej się w szybkim tempie cywilizacji europejskiej ewoluował. Pisarz stosował kategorie postępu do obserwacji realiów społecznych Wołynia, gdzie mieszkał, a także rodzącego się w Warszawie konsumpcyjnego stylu życia i obserwowanego na zachodzie Europy rozwoju gospodarczego, czego wyrazem są jego wspomnienia zatytułowane Kartki z podróży. Zwraca w nich pisarz uwagę na dokonującą się unifikację stylu życia oraz zanik tożsamości narodowych. Pod powierzchnią egzystencji łatwiejszej, wygodniejszej i bardziej uporządkowanej niż na wschodzie kontynentu znajduje rysy, szpary, pęknięcia i znamiona przyszłej ruiny. Kraszewski, podobnie jak wcześniej oświeceniowi krytycy idei postępu, odrzuca pochwałę progresywizmu opartą na pozorach, szukając trwałych fundamentów etycznych w upostaciowanych przejawach współczesnego sobie życia gospodarczego oraz w budowlach i pomnikach dziejów narodów. Interesuje go postęp oparty na najlepszej śródziemnomorskiej tradycji, ale odbywający się z poszanowaniem dla poszczególnych, narodowych realizacji.
Autor interpretuje Pana Balcera w Brazylii Marii Konopnickiej jako głos w debacie publicznej przełomu XIX i XX wieku dotyczącej kwestii unarodowienia chłopów. Analiza wybranych motywów literackich organizujących fabułę utworu – np. ziemia (ojcowizna), religia, historia, ofiara – pozwala wyodrębnić kluczowe kategorie w rozumieniu przez Konopnicką pojęcia narodu. Dzieło poetki zawiera także refleksję metaliteracką, która zajmuje się zagadnieniem funkcji literatury w procesie narodotwórczym. Przesłanki zawarte w Panu Balcerze w Brazylii pozwalają stwierdzić, że stanowił on nie tyle zapis istniejących stosunków narodowych, ile projekt ich stworzenia. Poemat Konopnickiej jest przykładem „wynajdywania tradycji” ludowych przez intelektualistów na przełomie wieków. Autor próbuje odpowiedzieć na pytanie o przyczyny nasilenia tego zjawiska, opisać jego mechanikę, uwarunkowania i znaczenie.
Obraz konsumpcji wyłaniający się z powieści pozostaje rozdarty między tęsknotami za minionym stylem kupiectwa a świadomością jego nieadekwatności do współczesnych Prusowi realiów rynku. Odczytywaną w ten sposób Lalkę można uznać tyle za metaforę XIX-wiecznego społeczeństwa konsumpcyjnego, ile za przejaw refleksji katastroficznej nad mechanizacją życia codziennego.
Zarazem wartości etyczne, którymi kierował się bohater powieści w działaniach handlowych, były nie tylko godne szacunku i potrzebne społeczeństwu drugiej połowy XIX wieku; wiążą się one z uniwersalnym projektem etycznym, możliwym do realizacji również współcześnie. Dlatego też Prusowska refleksja nad etyką kupiecką może stać się dziś wyznacznikiem kierunku ewolucji postawy etycznej kupca w dobie rozkwitu „cywilizacji konsumpcji”.
Industrializacja, koncentracja ośrodków miejskich, postęp techniczny i upowszechnienie jego rezultatów, procesy emancypacyjne dotyczące grup i stanów społecznych do tej pory wykluczonych z dominującego dyskursu, narodziny i rozwój burżuazji – wszystkimi tymi kwestiami zajmował się Bolesław Prus, nieustannie „przymierzając” społeczeństwo polskie do wymienionych zjawisk i kategorii. Rozpoznanie zwykle było niekorzystne: Polacy znajdują się w stanie cywilizacyjnego zapóźnienia, mogą być jedynie konsumentami albo naśladowcami zjawisk przychodzących z Zachodu, są społeczeństwem modernizacji peryferyjnej.
Postęp przecież nieść miał rozmaite korzystne zmiany. Jednak wydaje się, że w pisarstwie Prusa dotyczącym dobrodziejstw modernizacji – obok nuty przeświadczenia (tak charakterystycznego dla epoki) o nieuchronnym szczęściu, które stanie się udziałem ludzi dzięki maszynie parowej, kolei, telegrafowi oraz wszystkim innym odkryciom i wynalazkom – odzywają się lęk i zwątpienie. W jego pisarstwie obcujemy przede wszystkim z dramatem komunikacyjnym, rozgrywającym się w społeczeństwie, w którym międzyludzkie więzi właśnie przestają istnieć.
Artykuł dotyczy opowiadania traktowanego zazwyczaj przez conradystów jako prosty przykład odwołania do polskiej historii i sytuowanego w dwu płaszczyznach badawczych: romantycznym i biograficznym. Celem stało się tu wskazanie na niejednoznaczność obu tych Conradowskich odniesień, przede wszystkim ze względu na rozmaitego typu gry literackie odbierające utworowi prostotę tekstu dokumentarnego, a także tło opowieści o poświęceniu patriotycznym poszerzające o kolejne kulturowe i polityczne odniesienia.
Artykuł poświęcony jest przedstawieniu zagadnienia świadomości czasu, charakteryzującego obserwacje miasta i jego mieszkańców w zbiorze szkiców Marii Kuncewiczowej Dyliżans warszawski. Zbiór wydany został po raz pierwszy w 1935 roku. Po drugiej wojnie światowej ukazały się kolejne edycje, uzupełnione tekstami napisanymi z powojennej perspektywy utraty. Świadomość czasu (i związany z nią sposób postrzegania przeszłości) ma w Dyliżansie warszawskim dwojaki charakter: w zbiorze z 1935 roku skoncentrowana jest na przemianach „dziś” wobec „wczoraj”, natomiast w tomie powojennym – naznaczona została dojmującym odczuciem końca pewnej epoki. Refleksje dotyczące kresu świata przedwojennego korespondują z refleksjami wyrażonymi w innych utworach Kuncewiczowej: Kluczach, Fantomach, a także w wywiadach udzielonych przez pisarkę. Istotna jest w Dyliżansie warszawskim relacja pamięci prywatnej do pamięci wspólnej oraz dostrzeżenie roli rzeczy w zatrzymywaniu przeszłości.
W artykule podjęta została refleksja nad problemami, które niesie za sobą zastosowanie podejścia semiologicznego do interpretacji złożonych procesów historycznych. Dobry przykład takiego semiologicznego odczytania zjawisk, które wcześniej pozostawały raczej w kręgu zainteresowań historiografii i antropologii, stanowi wydany w roku 1982 esej Tzvetana Todorova Podbój Ameryki. Problem innego. W artykule szczegółowo opisano genezę książki Todorova oraz dokonano krytycznej analizy jej dwóch pierwszych części. Podano w wątpliwość zasadność i spójność uogólnień przedstawionych przez autora Podboju Ameryki, ukazano, że Todorov w znacznym stopniu opiera się na stereotypach, uproszczeniach lub niepełnych danych, które dobiera tak, aby udowodnić swoje daleko idące hipotezy.
Artykuł prezentuje analizy obszernej grupy współczesnych polskich wierszy bliskich wyznacznikom gatunkowym haiku. Kluczowymi kategoriami opisu są pojęcia mimetyzmu sensualnego i nowoczesnej epifanii. Autorka zwraca uwagę na pułapki czyhające na twórców miniatur inspirowanych japońskimi 17-zgłoskowcami: to, z jednej strony, trywializm i antytetyczność kompozycji, z drugiej – nadmierne (w perspektywie haiku) bogactwo stylistyczne i intelektualizacja utworów. Kolejne części szkicu poświęcone są strategiom odświeżania poetyki gatunku: dezautomatyzacji percepcji, metaforyzacji, konceptyzmowi. Autorka skupia się także na kwestiach stricte semantycznych: operowaniu niejednoznacznością, wykorzystaniu orientalnej topiki, przekroczeniach tabu haiku (erotyzm, śmierć). Zamknięcie artykułu przynosi odpowiedź na pytanie, czy twórcy „najprawdziwszych” polskich haiku to kontynuatorzy wschodniej tradycji, czy – epigoni.
Artykuł przedstawia Henryka Sienkiewicza jako autora reportaży, które powstały podczas pobytu pisarza w Stanach Zjednoczonych w latach 1876–1878 i były publikowane w „Gazecie Polskiej” jako Listy z podróży do Ameryki; skupia się głównie na relacji ze spotkania pisarza z Siuksami, poprzedzającego o dwa miesiące słynną bitwę generała Custera z Indianami nad rzeką Little Bighorn, na wrażeniach wyniesionych z tego spotkania oraz na późniejszych refleksjach Sienkiewicza z tym związanych, a także zarysowuje okoliczności owej bitwy. Artykuł kończy się uwagami o powrocie pisarza do tematyki indiańskiej w opowiadaniach Orso i Sachem.
Publikuje się tutaj nieznaną wypowiedź Stefana Żeromskiego – w związku z obchodzoną w Rosji w 1908 roku 80 rocznicą urodzin Lwa Tołstoja. Na prośbę rosyjskich gazet swoje opinie na temat roli i miejsca Tołstoja w literaturze europejskiej nadesłali wówczas m.in. Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa i Henryk Sienkiewicz; opinie te zostały w rosyjskich pismach opublikowane. Żeromski także przygotował wypowiedź na ten temat, ale nie została ona ogłoszona drukiem. W sposób istotny odbiega ona od opinii wymienionych tu pisarzy polskich. Żeromski dostrzega i docenia wielkość dzieł Tołstoja, zarazem jednak ubolewa, iż ujawniając w swoich utworach wrażliwość na niesprawiedliwość i krzywdę, broniąc wartości humanistycznych, Tołstoj – jak ogół pisarzy rosyjskich – nie zauważa ogromu krzywd i nieszczęść, jakie ze strony Rosji spadają na naród polski wskutek niewoli i ucisku.
Tereny okupowane podczas pierwszej wojny światowej przez państwa centralne rzadko opisywane są w kategoriach unikatowej przestrzeni wymiany kulturowej. Tymczasem udostępnione w ostatnim czasie zasoby archiwalne pozwalają na zbadanie i opisanie transnarodowej historii mobilności kulturowej w latach 1914–1918. W niniejszym artykule zaprezentowano przykład praktycznej realizacji koncepcji global intellectual history Wielkiej Wojny. Za przykład posłużyła działalność Jana Pawła Kaczkowskiego (piszącego pod pseudonimem Jean Paul d’Ardeschah) w obszarze polsko-niemieckiego, jak i niemiecko-belgijskiego transferu kulturowego. Aktywność Kaczkowskiego posłużyła jako punkt wyjścia – po pierwsze – do analizy miejsca zajmowanego w czasie wojny przez „mniejsze” literatury europejskie na niemieckim rynku książki, po drugie – do skonstruowania ogólnego modelu funkcjonowania pola literackiego w warunkach konfliktu wojennego.
Artykuł poświęcony jest Meksykowi – wielkiej, niespełnionej fascynacji Melchiora Wańkowicza. Pisarz poświęcił tej przestrzeni wczesny reportaż W kościołach Meksyku, będący owocem trzymiesięcznej wyprawy z 1926 roku, podjętej w celu opisania konfliktu państwa z Kościołem katolickim, oraz fragmenty trylogii amerykańskiej W ślady Kolumba – zawierające impresje z kolejnej podróży do kraju orła i węża, odbytej w 1961 roku. Ślady meksykańskich przygód można także odnaleźć w przywoływanej w artykule korespondencji małżeństwa Wańkowiczów (King i Królik. Korespondencja Zofii i Mechiora Wańkowiczów).
Podejmując próbę opisu fenomenu meksykańskości (mexicanidad), który tak urzekł ojca polskiego reportażu, autorka sięga m.in. do eseistyki Octavio Paza (Labirynt samotności) oraz do naukowych ustaleń Tadeusza Łepkowskiego zawartych w Historii Meksyku. Analizując wątki biograficzne i bibliograficzne dotyczące pisarstwa Wańkowicza, podaje w wątpliwość przypisywanie twórcy Bitwy o Monte Cassino autorstwa popularnej w Dwudziestoleciu międzywojennym broszury o pejotlu – narkotyku pozyskiwanym z rośliny rosnącej w Meksyku (Czciciele ś-go kaktusa).
Autorka uznaje, że Wańkowicz miał wszelkie cechy, by odnaleźć głęboką więź z Meksykiem, a jednak fascynacja pisarza musiała pozostać niezaspokojona. Reporter wiódł życie ściśle zestrojone z rytmem XX-wiecznej historii świata, zatem jego pisarskie pasje realizowały się w rewolucyjnej Rosji, okupowanej Polsce, hitlerowskich Niemczech i powojennej Ameryce.
Rec.: Piotr Oczko, Miotła i krzyż. Kultura sprzątania w dawnej Holandii, albo Historia pewnej obsesji. Kraków 2013. „Biblioteka Tradycji”. Nr CXX
Recenzja omawia książkę Piotra Oczki, będącą pierwszą tak obszerną próbą prezentacji na przestrzeni dziejów powszechnego w Kraju Nizin zjawiska kultu sprzątania. Zawarty w rozprawie opis niecodziennych praktyk Holendrów w zakresie utrzymywania porządku służy – zgodnie z założeniami nowego historycyzmu – przedstawieniu zagadnień bardziej doniosłych: dotyczących m.in. tożsamości narodowej i jej formowania się, stosunku do Boga i świata, moralności, etosu mieszczańskiego czy relacji społecznych panujących w Niderlandach Północnych.
Rec.: Agnieszka Czajkowska, Kraszewski nieubrany. Szkice. Częstochowa 2012. „Studia o Literaturze XIX i XX Wieku”. T. III
Książka Agnieszki Czajkowskiej Kraszewski nieubrany. Szkice jest zbiorem niezwykle interesujących esejów, cennych dla badaczy historii i historii literatury polskiej XIX wieku, ale w nie mniejszym stopniu również dla wszystkich czytelników dzieł autora Starej baśni. Powieściopisarstwo i działalność krytycznoliteracka Józefa Ignacego Kraszewskiego zestawiane są u Czajkowskiej z twórczością Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida, Aleksandra Świętochowskiego, Piotra Chmielowskiego, a także Witolda Gombrowicza.
Rec.: Komparatystyka dzisiaj. Redakcja naukowa: Ewa Szczęsna, Edward Kasperski. T. 1: Problemy teoretyczne. Kraków 2010. T. 2: Interpretacje. Warszawa 2011
Tekst omawia miejsce badań komparatystycznych we współczesnej humanistyce na przykładzie dwutomowej publikacji Komparatystyka dzisiaj. Autor dokonuje przeglądu stanowisk w tej sprawie, wychodząc z założenia, że komparatystyka jako dziedzina i jako specyficzna forma dyskursu naukowego stanowić może doskonałe laboratorium uwidaczniające kondycję humanistyki w ogóle, czego recenzowana książka jest świetnym przykładem.
Tekst kreśli postać zmarłego w styczniu tego roku profesora Kazimierza Bartoszyńskiego, znakomitego uczonego, wybitnego historyka i teoretyka literatury. Nekrolog przypomina dorobek badacza i skupia się na doktrynach, które najsilniej wpłynęły na jego prace, tj. na fenomenologii, strukturalizmie i hermeneutyce. Tekst zamykają wspomnienia z prywatnych kontaktów z profesorem Kazimierzem Bartoszyńskim.
