Artykuł prezentuje wachlarz znaczeń Wielkiej Improwizacji czytanej z uwzględnieniem trwającego do dziś oddziaływania III części Dziadów na polską tożsamość narodową i zachowania społeczne. Autorka analizuje koncepcję Konrada oraz utożsamianie się poety z bohaterem. Interesuje ją naprzemienne wzmacnianie i osłabianie podmiotu jako stały temat egzystencjalny w twórczości Mickiewicza oraz podobne ujęcie dynamiki procesu twórczego w Wielkiej Improwizacji. Kontekstem rozważań są trzy wiersze: Do Samotności oraz Te rozkwitłe świeżo drzewa… i Ja w mej chacie spać nie mogę…, odczytane jako rozwinięcie problematyki podmiotowości i tematów poetologicznych Dziadów. Wiersze, w których zachodzi osłabienie podmiotowości w stosunku do zbyt mocnego podmiotu Wielkiej Improwizacji, ukazane zostały jako jej warianty tematyczne oraz poetyckie dopowiedzenia i komentarze wobec całości III części Dziadów, dekonstruujące i niuansujące jej patos.
Pamiętnik Literacki 4 / 2016
Dedykacja zeszytu prof. Marii Janion
Artykuł poświęcony jest tematowi funkcjonowania Pana Tadeusza Adama Mickiewicza w najnowszej poezji polskiej. Autor dokonuje analizy oraz interpretacji utworów, w których pojawiają się liczne Mickiewiczowskie nawiązania. W tekście zaprezentowana zostaje dotychczasowa recepcja poematu Tomasza Różyckiego Dwanaście stacji, który jest najgłośniejszym utworem poetyckim ostatnich lat nawiązującym do Mickiewiczowskiej epopei. Autor wzbogaca tę część także swoimi propozycjami interpretacyjnymi. Analizie poddane zostają również wiersze innych poetów: Pawła Marcinkiewicza (Soplicowo, Diarhoea) oraz Dariusza Suski (Elegia podróżna, Światło). Podążanie za Mickiewiczowskimi śladami pozwala autorowi udzielić odpowiedzi na pytania dotyczące roli, jaką odgrywa u poetów tradycja literacka oraz sama twórczość autora Pana Tadeusza.
W twórczości części współczesnych polskich pisarzy dostrzegalne są echa, nastroje i artystyczne chwyty romantyzmu. Autorzy artykułu wskazują na takie romantyczne tęsknoty w książkach Andrzeja Stasiuka i Olgi Tokarczuk, a także w filmach Jana Komasy i Kamila Polaka. Przedmiotem interpretacji są odnajdywane w tej twórczości nawiązania do romantycznej sensualności świata i wyobraźni. Analizy dokonano dzięki równoczesnej lekturze tych dzieł romantycznych, których kontekst wydał się bliski wybranym utworom współczesnym. Autorzy podejmują próbę odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób dziedzictwo romantyczne jest obecne we współczesnych tekstach kultury, a także analizują sądy, jakie pojawiały się na ten temat w ostatnich kilkudziesięciu latach.
Artykuł jest zapisem dyskusji przeprowadzonej podczas jednego z cyklu seminariów w ramach projektu prowadzonego przez prof. Martę Piwińską w Instytucie Badań Literackich PAN.
Celem artykułu jest refleksja nad relacją pomiędzy przeszłością a teraźniejszością w Tajemnicy lorda Singelworth Cypriana Norwida. Tytułowy bohater tej noweli porusza się bowiem w przestrzeni, której horyzont wyznacza wielka historia Republiki Weneckiej. Tym samym na topografię miasta zwiedzanego przez tytułowego bohatera autor nakłada topografię pamięci. Pamięci poświęconej nie tylko historii politycznej, lecz przede wszystkim biografiom pojedynczych osób zmiażdżonych przez mechanizmy późnej nowoczesności. Refleksja nad miejscem historii i pamięci w realiach życia społecznego Europy drugiej połowy XIX wieku pozwala również ujrzeć obraz rodzącej się nowoczesności w jej późnej fazie, krytykowanego przez Norwida procesu haussmanizacji.
Socjologa Jana Szczepańskiego oraz bibliofilów i historyków amatorów Jana Wantułę i Józefa Pilcha łączyły nie tylko miejsce urodzenia (Ustroń, Śląsk Cieszyński), chłopskie pochodzenie, wyznanie ewangelickie i więzi rodzinno-przyjacielskie. Byli też wszyscy „ludźmi książki”, którzy projektowali swoją tożsamość w relacji do obficie czytanej literatury. Artykuł omawia stematyzowane w pisarstwie tych postaci nawiązania do ich ulubionych pisarzy i humanistów. Dla Szczepańskiego są to Słowacki, Sienkiewicz i Conrad; dla Pilcha – Mickiewicz, Pigoń i Sienkiewicz, dla Wantuły – Sienkiewicz, Prus i Ochorowicz. Autorka szkicu rozważa, na czym zasadzają się te fascynacje i co mówią o samorozumieniu bohaterów artykułu. Punkt dojścia stanowi wskazanie wspólnej dla nich postawy życiowej, którą wiązali oni z etosem chłopsko-protestanckim, a zarazem konfrontowali z ideami podziwianych literatów.
Ironia romantyczna stanowi przedmiot refleksji przede wszystkim dwóch prac Paula de Mana: Retoryki czasowości oraz Pojęcia ironii. Celem artykułu jest wykazanie, że wiele struktur myślowych, wywiedzionych z kluczowej koncepcji estetycznej wczesnego romantyzmu niemieckiego, działa jednak także w innych pismach dekonstrukcjonisty. W ten sposób ironia romantyczna staje się bohaterem – często nienazwanym, ale ważnym – najistotniejszych wywodów de Mana zarysowujących aporiocentryczną koncepcję języka i literatury. W artykule podjęty zostaje również wątek recepcji pism de Mana – wydaje się, że niezrozumienie czy wręcz nieskrywana niechęć, z jakimi często się one spotykają, bierze się niekiedy ze zbyt literalnego ich odczytywania. Tymczasem badacz wielokrotnie – choć nierzadko w zawoalowany sposób – domaga się od czytelnika lektury niedosłownej (zgodnej z założoną nieoczywistością granicy między literaturą a krytyką), ironia zaś nie stanowi dla de Mana jedynie przedmiotu dociekań, ale również samą zasadę pisania, silnie inspirowaną twórczością romantyków.
W artykule, opartym głównie na wielotomowej edycji Listów Sienkiewicza, opracowanej przez Marię Bokszczanin, przypomniano historię rzeczywistą i anegdotyczną dotyczącą dwóch nagród pieniężnych, jakie pisarz otrzymał po ukończeniu Trylogii w 1888 roku: niewielkiej, opiewającej na 500 złotych reńskich „premii” z lwowskiej tzw. fundacji Franciszka Kochmana – z czerwca, o której dotąd biografowie Sienkiewicza mało wiedzieli, oraz tzw. daru Wołodyjowskiego, czyli kwoty 15 tys. rubli srebrem, czekającej w Warszawie na pisarza w grudniu tegoż roku. Ta druga nagroda „obrosła” badaniami i anegdotami związanymi z kilkoma nazwiskami, głównie Marii z Hołowińskich Czosnowskiej, a została najprawdopodobniej (choć pewnych dowodów nie udało się znaleźć) ufundowana głównie przez Konstantego i Ludwika Górskich, czyli warszawskie środowisko literackie i finansowe, zakłopotane drugim miejscem przyznanym Sienkiewiczowi w konkursie lwowskim im. Kochmana. Przytoczono w artykule także zebrane wiadomości o fundacji dla literatów polskich im. Franciszka Kochmana we Lwowie i nagrodzonych twórcach.
„Kochany Dorianie d’Ugenta” – pisał Leon Chwistek w liście do Stanisława Ignacego Witkiewicza, robiąc podwójną aluzję do literackich inspiracji przyjaciela: powieści Oscara Wilde’a Portret Doriana Graya oraz Gabriele d’Annunzio Rozkosz (Il piacere), której główną postacią jest Andrea Sperelli, hrabia d’Ugenta. Dzieło D’Annunzia odegrało istotną rolę w powstaniu 622 upadków Bunga – wskazuje na to podobieństwo tematów i sposobów ich formalnego ujęcia. Protagonistami obu utworów są młodzi artyści, wplątani w modernistyczny węzeł życia i sztuki. Tytuły dopełniają się – Andrea i Bungo ponoszą porażkę, gdyż złudna rozkosz prowadzi nieuchronnie do upadku. 622 upadki Bunga to powieść w dużej mierze autobiograficzna. Również D’Annunzio zwykł do swoich dzieł, jak Ogień czy Tryumf śmierci, wplatać fakty z własnego życia.
Jan Józef Lipski to postać-legenda w środowisku Instytutu Badań Literackich. Powstaniec warszawski, literaturoznawca, krytyk literacki (od początku ciepło pisał o debiutach Herberta i Białoszewskiego), edytor (m.in. wraz z żoną Marią opublikował wybór Nowych Aten księdza Chmielowskiego), wydawca (pracował w Państwowym Instytucie Wydawniczym; jego zasługą jest m.in. ponowne wydanie Ferdydurke w 1956 r.). Przez całe dorosłe życie Lipski był związany z IBL. Jego polonistyczna biografia bardzo mocno ucierpiała od represji związanych z działalnością opozycyjną. Warto ją przypominać. Niniejszy artykuł jest drugą częścią IBL-owskiej biografii Lipskiego. Przedstawione w nim są jego polonistyczne losy od roku 1961.
Pierwsza część artykułu ukazała się w „Pamiętniku Literackim” w roku 2014, w zeszycie 1: Jan Józef Lipski w Instytucie Badań Literackich: wczesne lata (1950–1961).
Rec.: Danuta Zawadzka, Lelewel i Mickiewicz. Paralela. Białystok 2013
Recenzja zawiera rozbiór monografii Danuty Zawadzkiej Lelewel i Mickiewicz. Paralela (określonej tu mianem: „wybitna”), nakierowany na najważniejsze i zarazem najbardziej odkrywczo podjęte tematy w tej obszernej księdze. Autor zwraca uwagę na interdyscyplinarny charakter rozprawy, łączącej historiografię i historię literatury, narratywizm i historię idei, postkolonializm i teorie pamięcioznawcze. Podkreśla też imponującą rozpiętość problemową książki, odsłaniającej m.in. podejście Mickiewicza i Lelewela do zagadnienia prawdy w badaniu historii, ich sposoby rozumienia polskiej tożsamości narodowej i postrzegania litewskiego dziedzictwa historycznego – i wiele innych zagadnień, ważnych z punktu widzenia dziejów polskiego romantyzmu i XIX-wiecznej historiografii.
Rec.: Juliusz Słowacki, [Dziennik z lat 1847–1849]. Transliteracja, transkrypcja, nota edytorska, komentarz edytorski, objaśnienia: Jacek Brzozowski, Katarzyna Szumska. Wstęp: Jacek Brzozowski. Wrocław 2012
Recenzja omawia opublikowaną przez Ossolineum edycję [Dziennika z lat 1847–1849] Juliusza Słowackiego w znakomitym opracowaniu Jacka Brzozowskiego i Katarzyny Szumskiej, pięknie wydaną pod względem typograficznym i niezwykle wartościową z uwagi na jej zawartość: podobizny autografu, transliterację i transkrypcję tekstów – a wszystko to opatrzone doskonałym komentarzem edytorskim i poprzedzone wstępem, w którym Jacek Brzozowski opisuje autograf oraz wcześniejsze edycje jego fragmentów.
Rec.: Agnieszka Ziołowicz, Poszukiwanie wspólnoty. Estetyka dramatyczności a więź międzyludzka w literaturze polskiego romantyzmu (preliminaria). Kraków 2011. „Studia Dziewiętnastowieczne. Rozprawy”. T. 8
Tekst omawia książkę Agnieszki Ziołowicz Poszukiwanie wspólnoty. Estetyka dramatyczności a więź międzyludzka w literaturze polskiego romantyzmu (preliminaria) (2011), poświęconą widocznemu w literaturze romantycznej splotowi problematyki genologicznej i estetycznej oraz refleksji dotyczącej wspólnoty i wspólnotowości.
Rec.: Julian Maślanka, Szkice z dziejów literatury i kultury. Idee – motywy – wartości. Kraków 2014
Recenzja omawia zbiór 16 szkiców Juliana Maślanki, w których autor, wybitny znawca literatury i kultury, komparatysta, folklorysta i edytor, zajął się ważnymi tematami, jak paryskie wykłady Mickiewicza o literaturach słowiańskich, folklor w poglądach romantyków, także sylwetką Juliana Klaczki jako pisarza, krytyka, polityka i patrioty polskiego. Skupiają na sobie uwagę również studia poświęcone edytorstwu: o tekście Beniowskiego, o problemach edytorskich w dramatach Norwida oraz o edytorstwie Stanisława Pigonia.
Rec.: Joanna Jeziorska-Haładyj, Tekstowe wykładniki fikcji. Na przykładzie reportażu i powieści autobiograficznej. Warszawa 2013. „Rozprawy Literackie”. T. 89
Recenzja omawia książkę Joanny Jeziorskiej-Haładyj, dotyczącą tekstowych wykładników wypowiedzi fikcjonalnej. Na wstępie autor zarysowuje stan badań nad tytułowym problemem i umieszcza rozprawę Jeziorskiej-Haładyj w jego kontekście. W dalszej części referuje jej główne wnioski. Osobnej analizie poddaje tezę o metanarracji jako wyznaczniku fikcji oraz funkcjonalizowane w książce rozróżnienie między mową pozornie zależną a myślą pozornie zależną.
Tekst przedstawia sylwetkę zmarłej (w listopadzie 2015) Profesor Zofii Trojanowiczowej, historyka literatury, badacza polskiego romantyzmu. Autor wspomina o drogach jej naukowej kariery na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, z którym była związana, szczegółowo omawia zwłaszcza prace poświęcone twórczości Cypriana Norwida na tle rozwoju badań norwidologicznych w ostatnim półwieczu. Wiele też miejsca poświęca aktywności Profesor Trojanowiczowej w życiu publicznym.
