Pamiętnik Literacki 1 / 2016

Plik z tekstem

Artykuł stanowi próbę interpretacji Przypadków niektórych Józefa Andrzeja Załuskiego. Znany przede wszystkim z działalności społeczno-kulturalnej biskup kijowski, w 1767 r. został uwięziony i zesłany do Kaługi z rozkazu Mikołaja Repnina. Analiza utworu powstałego pod wpływem doświadczenia niewoli, nieledwie tylko obecnego w stanie badań, pozwoliła ukazać różne sposoby manifestowania się podmiotu w literaturze epok dawnych, rzucając przy tym nowe światło na twórczość Załuskiego. Wykorzystanie narzędzi oferowanych przez współczesną humanistykę,  z jednoczesnym uwzględnieniem roli tradycji oraz specyfiki doby staropolskiej i oświecenia, stało się zaś okazją do refleksji dotyczącej przedromantycznej świadomości zesłańczej.

Plik z tekstem

Artykuł dotyczy niewielkiego epizodu, związanego z podróżą do Włoch Józefa Ignacego Kraszewskiego, utrwalonego w Kartkach z podróży 1858–1864: chodzi o wizytę w Pompejach. Było to miejsce licznych podróży romantycznych, eksplorujących oblicza upadku cywilizacji, przemijania dorobku ludzkiego. Kraszewski nie krył w zapiskach, że na szlaku jego grand tour to właśnie Pompeje, obok zabytków pierwszych wieków chrześcijaństwa, stanowiły centralny punkt programu. Znamienne, że charakterystyczny dla twórcy Starej baśni typ epistemologicznego zachowania, cechujący się zachłannością, ustępuje tu miejsca gestom wyboru i świadomie głębokiej refleksji, która – paradoksalnie – w wielkim ludzkim cmentarzysku poszukuje śladów życia i dawnej świetności oraz aktywności twórczej.

Plik z tekstem

Artykuł stanowi próbę lektury korespondencji prywatnej i publicystycznej Henryka Sienkiewicza z Ameryki przez pryzmat połączenia w niej dwu tematów: geograficznego oraz tożsamościowego. Poszczególne, oficjalne i nieoficjalne, korespondencje stanowią w tym ujęciu zapis specyficznego tożsamościowego autoprojektu, którego skuteczność oddziaływania na czytelników wynikała z umiejętnego powiązania przez pisarza paktu faktograficznego z fikcjotwórstwem.

Plik z tekstem

Fragment powieści Siebenkäs (1796–1797) Jean Paula, najbardziej znany w przekładzie francuskim pod tytułem Un Songe (Sen) (tytuł oryginalny: Rede des toten Christus vom Weltgebäude herab, dass kein Gott sei <Mowa wypowiedziana przez umarłego Chrystusa ze szczytu kosmicznego gmachu o tym, że nie ma Boga>), to jeden z ważniejszych nokturnów romantyzmu europejskiego: w planie metafizycznym ukazuje grozę apokalipsy bez Boga i zagładę lucyferycznego kosmosu materii, w planie estetycznym oznacza triumf wyzwolonej, fantasmagorycznej wyobraźni. Świadome lub mimowolne echa „jeanpaulowskiej nocy” można znaleźć w twórczości Fiodora Dostojewskiego (scena spowiedzi Hipolita w Idiocie, 1869; nowela Bobok, 1873), Bolesława Prusa (nowela Pleśń świata, 1884) oraz Thomasa Manna („śnieżna” wizja Castorpa w Czarodziejskiej górze, 1924). Eschatologiczne lub kosmiczne wizje bohaterów (narratorów) powstałe w wyniku demonicznego kuszenia wyobraźni, ukazują zdehumanizowany świat chaosu i śmierci, podległy przyrodniczemu determinizmowi – i podobnie jak u Jean Paula stanowią rodzaj wstrząsowej autoterapii światopoglądowej.

Plik z tekstem

Plik z tekstem

Rozprawa analizuje specyficzny związek łączący Krucjatę dziecięcą i Bramy raju oraz ukazuje ich konteksty − zróżnicowane relacje historiograficzne i literackie na temat XIII-wiecznej pielgrzymki dzieci do Ziemi Świętej. W pierwszej części tekstu zostają omówione poetyka Krucjaty dziecięcej oraz metoda twórcza Schwoba, np. perspektywiczność ujmowania rzeczywistości czy nowy, quasi-mesjanistyczny projekt pisania historii. W drugiej, autor skupił się na ukazaniu problematyki Bram raju poprzez pryzmat koncepcji „władzy pastoralnej” autorstwa Michela Foucaulta, Giorgia Agambena pojęcie profanacji i teorię gender. W trzeciej, ostatniej głównym obiektem zainteresowania stały się nigdy nie publikowane, zapiski homoseksualne Andrzejewskiego, uznane przez niego samego za kluczowe dla ideologicznej wymowy powieści.

Plik z tekstem

W  niniejszym artykule podjęto próbę analizy fragmentu powieści Henryk Flis najbardziej reprezentatywnego dla poetyki prozy lirycznej Stanisława Antoniego Muellera. W toku wywodu wskazano liczne podobieństwa między modernistyczno-symbolistycznym językiem Brunona Schulza a koncepcją Muellerowską. Mueller, wykorzystując topikę romantycznej przestrzeni krajobrazu wewnętrznego, tworzy na płaszczyźnie fabularnej obraz wspomnienia z dzieciństwa, który, odwołując się do łacińskiego terminu „in partibus infidelium”, nazwano „prowincjami niewiernymi”. Konstytutywne dla dynamizacji całostek wyobrażeniowych okazały się przede wszystkim: topos „świata na opak”, farysowski motyw pędu, zabieg teatralizacji i ironizacji, jak również motyw potopu jako transpozycja prywatnej katastrofy semantycznej. Nieustanną fluktuację ulirycznionej przestrzeni uznano za istotny element kreacji bohatera, który jest ironistą w rozumieniu Kierkegaarda, melancholikiem (poprzez kontaminację motywów akwatycznych przypisywanych topice saturnijskiej), a także schulzowskim dzieckiem-kreatorem (demiurgiem). Jednakże należy mieć świadomość, że na poziomie globalnym narracja Muellera jest jedynie „inkrustowana” fragmentami poetyckimi. Są one natomiast cechą immanentną twórczości Schulza w ogóle.

Plik z tekstem

Plik z tekstem

Prezentowana korespondencja obejmuje 15 listów Jarosława Iwaszkiewicza i 17 listów Antoniego Małłka z lat 1907–1910 oraz dwa listy obu korespondentów napisane po kilkunastoletniej przerwie, w roku 1926. Główny trzon zbioru, pochodzący z kolekcji Polonijnych Zakładów Naukowych Orchard Lake, powstał we wczesnym okresie życia Iwaszkiewicza, w trakcie jego pobytu i nauki w Elisawetgradzie oraz w Kijowie. Adresatem przyszłego pisarza jest Antoni Małłek, Amerykanin polskiego pochodzenia, mieszkający w Mt. Pleasant w Pensylwanii, kilka lat starszy od Iwaszkiewicza stenografista, buchalter, student medycyny. Listy oprócz świadectwa wczesnych lat życia Iwaszkiewicza, jego emocjonalności, charakteru, marzeń i oczekiwań, dostarczają faktów wcześniej nie poruszanych przez biografów Iwaszkiewicza, takich jak chociażby ślub jego siostry Anny z Iwaszkiewiczów Krzeczkowskiej. Korespondencja poza wymianą listów w 1926 roku najprawdopodobniej nie była kontynuowana.

Plik z tekstem

Autor omawia w artykule 107 niemieckojęzycznych listów, składających się na korespondencję Józefa Wittlina z Walterem Landauerem, redaktorem wydawnictwa Allert de Lange, w którym w roku 1937 ukazało się niemieckie wydanie powieści Wittlina Sól ziemi. Korespondencja ta obejmuje okres od stycznia 1936 do marca 1940, przy czym brakuje w niej listów z lat 1937 i 1939. Zachowane pisma dotyczą przede wszystkim okoliczności niemieckojęzycznego wydania książki Wittlina, ale zawierają też sporo informacji na temat biografii pisarza z tego okresu. W skrócie zostały przedstawione również wojenne losy obu korespondentów: wyjazd Wittlina z Europy i początek pobytu w Ameryce oraz rozpaczliwe próby podejmowane przez Landauera w celu wydostania się z Holandii, zakończone schwytaniem go przez nazistów i śmiercią w obozie w Bergen-Belsen. Poza tym w artykule omówiono wycinek ówczesnego życia literackiego w Europie. Książka Wittlina odniosła duży sukces artystyczny i komercyjny, wydawnictwo Allert de Lange zasłużyło się dla literatury emigracyjnej w latach trzydziestych XX wieku, Landauer zaś jest przykładem redaktora nie tylko wzorowo wywiązującego się ze swych obowiązków, lecz także okazującego bezinteresowną troskę o sprawy autorów, z którymi współpracował.

Plik z tekstem

Recenzja omawia książkę Lidii Wiśniewskiej zatytułowaną Między Bogiem a Naturą. Komparatystyka jako wizja kultury. Praca porusza zagadnienia odnoszące się do aktualnej debaty nad przyszłością humanistyki, a w szczególności do pytań na temat narzędzi badawczych pozwalających adekwatnie opisywać i interpretować treści kultury zarówno w ich wymiarze diachronicznym, jak i synchronicznym. Autorka proponuje rozpatrywanie wytworów kulturowych człowieka Zachodu jako przejawów dwóch odrębnych, lecz wchodzących w interakcje mitycznych i paradygmatycznych wzorców, które określa jako mit Boga i mit Natury. Analizując wybrane teksty literackie, pochodzące z różnych epok, autorka ukazuje dynamikę napięć między wyróżnionymi mitami i paradygmatami. Wnioski płynące z tych analiz prowadzą badaczkę ku koncepcji komparatystyki rozumianej jako filozofia procesów kulturowych.

Plik z tekstem

Tekst jest recenzją książki Edwarda Balcerzana Pochwała poezji, będącej historycznoliteracką rozprawą na temat XX-wiecznej poezji, a także prywatny opis dziejów polskiej szkoły strukturalnej oraz manifest metodologiczny poety i badacza literatury. Zawarte w omawianej publikacji interpretacje i wypowiedzi krytyczne stanowią obronę nowatorstwa i literackości oraz apologię sztuki słowa i osobowego autora, przede wszystkim zaś odnawiają spór poststrukturalizmu ze strukturalizmem i włączają się w dialog na temat granic nowoczesności.

Plik z tekstem

Plik z tekstem

Recenzja omawia książkę Yi-Fu Tuan Romantic Geography, która zestawia ze sobą naukowe i literackie („romantyczne”) podejście do geografii oraz podejmuje istotny także z literaturoznawczego punktu widzenia problem roli opowieści w geografii.  Takie spojrzenie zabezpiecza geografię przed zbytnim uteoretyzowaniem, ale może być również inspirujące dla humanistów. Książka Tuana nie dąży do monograficznego ujęcia tematu, jest esejem w dość ogólny sposób zarysowującym koncepcję „romantic geography”.

Plik z tekstem

Recenzja dotyczy książki Elżbiety Rybickiej Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich (Kraków 2014). Recenzentka zwięźle omówiła główne kierunki badań w ramach geopoetyki oraz zwrotu przestrzennego i topograficznego. Propozycje Rybickiej zostały osadzone w kontekście geopoetyckich rozważań Kennetha White’a i Anny Kronenberg.