Autorka artykułu dokonuje analizy debiutanckiego zbioru opowiadań Eleonory Kalkowskiej (1883–1937) oraz przypomina sylwetkę tej zapoznanej polsko-niemieckiej pisarki. Kontekstem dla młodopolskiego etapu twórczości pisarki jest Nietzscheańska filozofia życia. Wydany w 1904 roku Głód życia Kalkowskiej nie tylko wpisuje się w pewne dostrzegalne tendencje epoki – które zauważa m.in. Grażyna Borkowska, nazywając Nietzschego ulubionym filozofem modernistek – lecz także okazuje się utworem prekursorskim względem twórczości chociażby Zofii Nałkowskiej, której na gruncie literatury kobiecej przypisywano dotąd tę rolę. Autorka artykułu analizuje nowele Kalkowskiej w kontekście takich kategorii, jak afirmacja istnienia, wola mocy, również w kontekście problematu moralnych aspektów twórczości. W zestawieniu z młodopolską powieścią Nałkowskiej Narcyza przywołana zostaje także opisana przez Magdalenę Rembowską-Płuciennik kategoria „nadkobiety”.
Pamiętnik Literacki 4 / 2014
Dedykacja zeszytu prof. Januszowi Sławińskiemu
Niniejszy tekst stanowi studium analityczne wczesnego wiersza Czesława Miłosza pt. Do księdza Ch. z tomu Trzy zimy (1936). Autorka – przyjmując, że Apokalipsa, jako pewien eschatologiczny model konceptualizowania relacji między Bogiem a człowiekiem, stała się istotnym komponentem światopoglądu młodego Miłosza – stara się określić semantykę oraz funkcję motywów apokaliptycznych we wspomnianym wierszu. Tak ukierunkowana analiza, polemicznie przywołując jego odczytania istniejące już w historycznoliterackim dyskursie, ukazuje wyjątkowość tego utworu na tle całego tomu, przede wszystkim zaś odsłania jego znaczenie dla krystalizowania się ideowo-wyobraźniowego horyzontu myśli poety, który w owym czasie interesował się gnostycko-manichejską koncepcją religijną. Ważnym kontekstem interpretacyjnym są dla autorki: intelektualna biografia Miłosza (spór ideowy z księdzem Leopoldem Chomskim, rzeczywistym adresatem wiersza; zwłaszcza zaś młodzieńcza fascynacja gnostycyzmem) oraz późniejszy o prawie 50 lat wiersz Ksiądz Ch., po latach. Wyrażone w wierszu z lat trzydziestych potępienie grzesznego świata i wyznanie wiary w oczyszczającą moc apokaliptycznej katastrofy jest świadectwem początkowej dominacji w Miłoszowej myśli antyświatowego dualizmu, który z czasem traci swą centralną pozycję w światopoglądzie dojrzałego poety, stając się członem zasadniczej dla niego sprzeczności, ugruntowanej w doświadczaniu rzeczywistości ziemskiej jako sfery nie tylko tremendum, ale zarazem fascinans.
Artykuł zrodził się z przekonania, że stanowiąca cenną inspirację dla badań literackich na Zachodzie myśl postsekularna może okazać się zasadną perspektywą interpretacyjną pewnej części dzieł polskojęzycznych – w tym wielu utworów reprezentujących nurt poezji lingwistycznej. Konstytutywny dla nich splot specyficznej poetyki, namysłu metaliterackiego, teologiczno-religijnych odniesień oraz tematyki społeczno-politycznej (w tym także opisu konsekwencji procesów sekularyzacyjnych) przywołuje strukturę myśli, jak i postać dyskursu autorów uznawanych za patronów postsekularyzmu (G. Agamben, J. Derrida, J.-L. Nancy). Zaproponowane odczytanie poezji Witolda Wirpszy (zwłaszcza poematów Traktat skłamany, Wykorzenienie i Liturgia) skutkuje odsłonięciem, zawartej w poetyckich reprezentacjach przestrzeni miejskich, oryginalnej refleksji z pogranicza estetyki oraz filozofii i teologii politycznej.
Artykuł stanowi próbę opisu sposobów wyrażania pragnień homoerotycznych w twórczości lirycznej Krzysztofa Boczkowskiego. Autor szkicu wyróżnia trzy płaszczyzny przejawiania się homoerotyzmu w jego liryce: pierwszą – voyeurystyczną; drugą – nawiązującą do modernistycznej tradycji ekspresji pożądania, trzecią męsko-męskiego – intymno-filozoficzną. W konkluzji Wojciech Śmieja zauważa, że twórczość Boczkowskiego umyka dotychczasowym próbom opisu polskiej „literatury homoseksualnej” poprzez włączanie homoerotyzmu w zupełnie inną siatkę znaczeń niż dorobek artystyczny pisarzy i poetów traktowanych jako reprezentanci „homoseksualnego nurtu” w polskiej literaturze współczesnej. Przedstawienie tej siatki znaczeń jest celem, jaki stawia sobie autor prezentowanego szkicu.
Artykuł Iwony Mikołajczyk odkrywa epistemologiczne podobieństwa między obrazami świata wykreowanymi w poetyckim cyklu Herberta o Panu Cogito oraz w surrealistycznych wizjach malarskich Magritte’a. Analogie te zawierają się nie tyle w obszarze stosowanych przez obu twórców technik obrazowania nadrealistycznego (dokumentujących tezę, że tylko penetracja podświadomości oddaje naturę człowieka), co w przyjęciu przez nich założenia Kartezjusza, który uzależniał obiektywizm opisu rzeczywistości od wyników oglądów subiektywnych. Dążąc w swoich dziełach do uczynienia zrozumiałym niepojętego, artyści ci zamiast dać odbiorcy całościowy obraz świata, zbudowany z jednostkowych percepcji, dochodzili do podobnej konstatacji, iż człowiek w ogóle to czarna magia, której świadomość tworzą niejasne filiacje strzępów rzeczywistości i elementów fantastycznych. Dlatego brak w nim harmonii i spójności.
W swoim artykule autor podejmuje kwestię powtórzenia jako sposobu organizowania wypowiedzi poetyckiej oraz analizuje jego konkretne funkcje w twórczości Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego. Powołując się m.in. na takich badaczy, jak Søren Kierkegaard, Jacques Lacan, Agata Bielik-Robson, Aleksandra Okopień-Sławińska czy Lucylla Pszczołowska wskazuje na potencjalną wielofunkcyjność powtórzenia. Może ono stanowić element organizacji muzycznej, być wykorzystane w funkcjach stylizacyjnych, służyć ponowieniu refleksyjnego bodźca lub zmianie kierunku narracji lirycznej, akcentować ekspresywnie bądź znaczeniowo dane wyrażenie, wyrażać stan psychiczny osoby mówiącej, etc.
Korzystając z oryginalnego odczytania teorii Lacana przez Bielik-Robson, autor przedstawia własną interpretację funkcji powtórzenia w poezji Tkaczyszyna-Dyckiego. Miałoby ono, jego zdaniem, przybliżać maksymalnie wypowiedź poetycką do „mowy prymarnej”, która pośredniczy między, nie podlegającym symbolizacji, Realnym a porządkiem symbolicznym, opierającym się przede wszystkim na logicznie, racjonalnie ustrukturowanym języku.
W szkicu podjęta została analiza sytuacji apokryfów we współczesnej poezji polskiej. Zrekonstruowano historię tego terminu oraz wprowadzono podział na apokryfy właściwe, mediewistyczne i literackie. Ukazano dwa modele literackich apokryfów: odwołujące się do kontekstu Biblii oraz ustanawiające odrębny kanon archetekstu. Na przykładzie wiersza Zbigniewa Herberta Domysły na temat Barabasza przedstawionio model nawiązujący do przekazu biblijnego. Z kolei utwór Jarosława Marka Rymkiewicza Wiersz na te słowa Heraklita: „Nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”, powołujący kontekst archetekstu pozabiblijnego, ukazuje model, w którym realizowana jest zasada apokryfu. Przedstawia ona tekst w postaci palimpsestu dzięki uwydatnieniu złożonej relacji intertekstualnej i odsłania jego kanoniczną inspirację.
W artykule opisane zostały, nie wyzyskane dotąd, materiały archiwalne wydawnictwa „Gebethner i Wolff” z lat 1915–1956, przekazane przez ostatniego właściciela firmy Bibliotece Instytutu Badań Literackich PAN w Warszawie w 1973 roku.
Za najciekawsze z literaturoznawczego punktu widzenia uznaje Budrowska wykazy opublikowanych książek, umowy wydawnicze i korespondencję z autorami i tym kategoriom dokumentów poświęca najwięcej uwagi. Na ich podstawie snuje rozważania na temat rynku wydawniczego w Polsce po roku 1945, śledzi sposoby eliminacji wydawnictw prywatnych, a także uzupełnia edytorską historię niektórych dzieł, ze szczególnym uwzględnieniem zmagań wydawnictwa i autorów z cenzurą. W niektórych wzmiankowanych zagadnieniach drzemie szczególnie duży potencjał badawczy, są to: nieznana (ukończona) powieść Stanisława Lema, planowana druga część Szatana z siódmej klasy Kornela Makuszyńskiego, zaniechane wydanie Dzieł Orkana czy zmiany tekstowe w utworach Gustawa Morcinka.
Przedmiotem artykułu są dwie książki autobiograficzne wybitnych literaturoznawców: Przywołane z pamięci Czesława Zgorzelskiego oraz Szlakami moich wód… Ireny Sławińskiej. Wyróżniają się one na tle pamiętnikarstwa polskich badaczy literatury, ponieważ, z jednej strony, opisują losy bohaterów bardzo do siebie podobne, z drugiej, w samej formie wypowiedzi kreują sugestywne i odmienne ich wizerunki. Fitas pokazuje, analizując po kolei kompozycję, styl i język książek, że to, co napisali Zgorzelski i Sławińska, to nie tylko faktograficzne opowieści o własnym życiu, ale zarazem utwory literackie. Przywołane z pamięci w stylu klasycznego i z pietyzmem uporządkowanego pamiętnika ocala postać rzetelnego historyka literatury, autora drobiazgowych analiz i edytora, Szlakami moich wód… w eseistycznym stylu wspominania portretuje jedną z najbardziej błyskotliwych znawczyń dramatu i interpretatorek poezji.
Rec.: Tomasz Garbol, Po Upadku. O twórczości Czesława Miłosza. Lublin 2013
Monografia Tomasza Garbola nawiązuje do nurtu badań związanych z historią idei. Poetyckie obrazy Miłosza badacz konsekwentnie umieszcza wśród dyskursywnych wypowiedzi pisarza, by ostatecznie osadzić swe spostrzeżenia w szerokiej perspektywie pytań o zło istniejące w świecie. Osią kompozycyjną rozprawy stają się w ten sposób „wielkie sprawy ludzkości” – ukazywane w swych różnorodnych aspektach, ściśle związanych z tytułową topiką. O walorach omawianej rozprawy decyduje m.in. umiejętność trafnego doboru rozmaitych literackich luster, by – odbita od nich – Miłoszowa opowieść o Upadku ukazała się dostatecznie wielostronnie. Badacz przywołuje konteksty tak poważne i rozległe, że przekracza ramy interpretacji immanentnych i wchodzi w obszary syntezy historycznoliterackiej.
Rec.: Tomasz Cieślak-Sokołowski, Moment lingwistyczny. O wczesnym pisarstwie Ryszarda Krynickiego i Stanisława Barańczaka. Kraków (2011). „Krytyka XX i XXI Wieku”. [T.] 12
Rec.: „Chamuły”, „gnidy”, „przemilczacze”. Antologia dwudziestowiecznego pamfletu polskiego. Wybór, wstęp, oprac. Dorota Kozicka. Kraków (2010). „Krytyka XX i XXI Wieku”. [T.] 11
Tekst przedstawia antologię XX-wiecznego pamfletu polskiego opracowaną przez Dorotę Kozicką. Zawiera obszerne omówienie krytyczne koncepcji wyboru, kompozycji i zawartości czterech części antologii (O pisarzach…, O krytykach…, O pryncypiach…, O polityce…). Autor recenzji, pozytywnie oceniając dokonania autorki wyboru, wstępu i opracowania, zwraca szczególną uwagę na skomplikowane relacje między pamfletem a satyrą, publicystyką a krytyką literacką, morfologicznym a pragmatyczno-funkcjonalnym rozumieniem kategorii pamfletu.
Rec.: Anna Kałuża, Bumerang. Szkice o polskiej poezji przełomu XX i XXI wieku. Wrocław 2010
Tekst omawia książkę poświęconą poezji ostatnich dziesięcioleci. Autorka podaje w wątpliwość założenia badaczki literatury Anny Kałuży, na których opierają się wywiedzione przez nią teorie, postulujace związki między komentarzem krytycznoliterackim a wierszami, czego egzemplifikacją miał być metaforyczny tytułowy bumerang.
Rec.: Andrzej Niewiadomski, Światy z jawnych słów i kwiatów ukrytych. O refleksji metapoetyckiej w nowoczesnej poezji polskiej. Lublin 2010
Książka Andrzeja Niewiadomskiego jest udaną próbą poszukiwania poetyk sformułowanych w XX-wiecznych tekstach lirycznych. Główny temat rozprawy to zatem badanie samoświadomości XX-wiecznej poezji, które – zdaniem autora – stanowi dla tej poezji „kwestię centralną”. W niej znajduje Niewiadomski modernistyczne doświadczenie polskiej poezji; dzięki niej włącza się w toczącą się od kilku lat dyskusję na temat nowoczesności, jednakże włącza się wyposażony w narzędzia pozwalające na weryfikację i reinterpretację dotychczasowych ustaleń.
