Niniejszy artykuł analizuje ewolucję fascynujących, a dość słabo znanych projektów powołania autonomicznego okręgu czy wręcz „państwa żydowskiego” jako sposobu rozwiązania tzw. kwestii żydowskiej w Królestwie Polskim w pierwszych latach jego istnienia. Jak dowodzę, ewolucja tych projektów obrazuje ogólniejszy kierunek, w jakim rozwijała się refleksja nad tzw. kwestią żydowską w opiniotwórczych środowiskach Królestwa Polskiego w ostatnich latach polskiego oświecenia: od inkluzywnych postaw najwcześniejszych reformatorów, przez nasilającą się obsesję antysemicką Stanisława Staszica i Wincentego Krasińskiego, aż po projekty całkowitego wygnania Żydów z Królestwa Polskiego rozwijane przez Gerarda Witowskiego i jego kontynuatorów. Istotą planów dominujących od lat dwudziestych XIX wieku, a żywych aż po połowę wieku XX, była separacja, a więc dążenie do pozbycia się ludności żydowskiej jako radykalnego sposobu na rozwiązanie wszystkich głównych problemów społeczeństwa polskiego. W tym sensie owe plany wyrażały w sposób może najbardziej spektakularny drogę oświeceniowej ideologii od idei integracji do idei separacji, co z kolei uznać należy za najbardziej charakterystyczną cechę ogólniejszych tendencji ideologicznych i postaw polskich polityków późnego oświecenia wobec ludności żydowskiej i wobec reformy tej społeczności.
Pamiętnik Literacki 4 / 2010
W niniejszym tekście autor omawia historyczne oraz ideologiczne konteksty książki Aleksandra Świętochowskiego Genealogia teraźniejszości. Publicystyczny pamflet Posła Prawdy wywołał w latach trzydziestych XX wieku szeroką dyskusję, która inspirowana była przez ówczesne środowiska polityczne, przede wszystkim – przez polską radykalną prawicę. Artykuł skupia się na wypreparowaniu i prezentacji pojęcia polityki historycznej rodzimego nacjonalizmu międzywojennego. Ukazując prezentowaną książkę jako przykład ukradzionego języka, omówienie koncentruje się na strategiach politycznego zawłaszczenia tekstu oraz omawia ówczesny zaadoptowany przez dyskurs ideologiczny interesowny sposób jej lektury.
Artykuł poświęcony jest twórczości Hanny Krall – analizie porównawczej reportażu Powieść dla Hollywoodu z tomu Hipnoza i książki Król kier znów na wylocie. Oba teksty opowiadają tę samą, prawdziwą historię – wojenne losy Izoldy R., czynią to jednak na różne sposoby. Dodatkowym kontekstem rozważań są odwołania do nie publikowanej książki Krall Wygrana wojna Izoldy R.
Powieść dla Hollywoodu interpretowana jest jako metareportaż, w którym współistnieją dwa plany – autotematyczny i właściwej opowieści. W analizie Króla kier natomiast akcent położono na wykorzystywane techniki powieściowe i mechanizmy fikcjonalizacji. Podjęto problem tekstowej obecności reportera, relacji bohater–narrator, sygnałów paratekstowych. Najistotniejsza jest jednak w proponowanym ujęciu kwestia narracji: mowa i myśl pozornie zależna interpretowane są jako główne strategie prozy Krall, rekonstrukcja sposobu myślenia (i mówienia) bohaterki stanowi zasadę utworu.
Autorka artykułu poddaje analizie trzy obszary zagadnień istniejących w Kinderszenen Jarosława Marka Rymkiewicza:
- Konstrukcja mitu powstania warszawskiego. Rewindykacja zbiorowego statusu ofiary i bohatera – jednocześnie. Podobieństwa i różnice między wizją Rymkiewicza a oficjalną polityką historyczną. Trauma jako konwencja narracji.
- Językowe i myślowe procedury składające się na strategię holokaustyzacji powstania warszawskiego. Odejście od wzoru prostej „rywalizacji w cierpieniu”. Sprzeciw wobec postulatu historiografii zintegrowanej, włączającej historię Żydów oraz Zagłady w obręb historii Polski.
- Toposy etnonacjonalizmu integralnego z mistyką krwi i przemocy. Konstrukcja i funkcje języka nienawiści (hate speech). Próba przywrócenia „wroga konstytutywnego” w dobie rozpadu nieproblematycznych, zbiorowych tożsamości. Pęknięcia i sprzeczności związane z usytuowaniem całości opowieści Rymkiewicza w perspektywie filozofii Schopenhauera i Nietzschego.
Niniejszy artykuł zaczyna się (rozdział Początek) od krótkiego wprowadzenia do twórczości Teodora Parnickiego. Następnie (rozdział Życiowość Parnickiego) na przykładzie dialogu dwóch konkretnych dzieł literackich – Innego życia Kleopatry Teodora Parnickiego z Hrabim Monte Christo Aleksandra Dumasa – zostaje ukazane głębokie osadzenie narracji Parnickiego w realiach historycznych, ekonomicznych i społecznych. Owo trzeźwe, niemal przyziemne nastawienie nie przeszkadza wyrażaniu marzenia o porzuceniu historii, wymknięciu się z dziejów (rozdział Uciec z historii?). Niestety (rozdział Żale parnickologiczne), chęć ucieczki z rzeczywistości okazuje się nieuchronnie literacka, nieżyciowa i jedynie słowna; niemal z lubością Parnicki obnaża sztuczność sztuki, uniemożliwiając piękną opowieść (m.in. o spotkaniu Kleopatry z Chrystusem). Sens pisarskiej strategii ujawnia ostatni rozdział pt. Pytanie nieładne, aczkolwiek zasadnicze: o co chodzi? Czytamy, by zaznać nicości rzeczy i słów, nic więcej. Nicość według Parnickiego nie jest bowiem wiedzą, jest doświadczeniem, które trzeba ponawiać. Ta postawa zbliża Parnickiego do mistyków, od których jednak różni się on poglądem na możliwość przezwyciężenia nicości.
Przełożyła Kinga Piotrowiak-Junkiert
Tekst Ágnes Heller jest poświęcony trzem esejom węgierskiego noblisty, Imre Kertésza. Są nimi: Nieprzemijalność obozów, Długi mroczny cień oraz Holocaust jako kultura. Badaczka analizuje różne znaczenia stawianych przez pisarza tez i definiowanych przez niego pojęć związanych z doświadczeniem Holocaustu. Szczególną uwagę poświęca interpretacji roli, jaką odgrywa „duch opowieści” w Nietzscheańskim świecie po śmierci Boga. Heller stawia również pytanie o to, czy doświadczenie Zagłady, które podważyło system wartości europejskiego humanizmu, może się powtórzyć. Istotną część refleksji węgierskiej filozofki zajmuje także analiza dwóch największych traum naszych czasów – Holocaustu i Gułagu, które Heller traktuje jako dwa ważne mity kształtujące naszą świadomość. Holocaust jest symbolem absolutnym zerwanej Umowy i naruszonego Prawa, ustanowionych przez religię i europejski humanizm. Natomiast Gułag to mit polityczny i metafora społeczeństwa totalitarnego.
Przełożył Wacław Forajter
Tekst Poetyka i retoryka (Poétique et rhétorique) stanowi wstęp do książki Rhétorique générale (wyd. 1970) belgijskich semiotyków znanych jako Grupa µ. Zgodnie z przyjętą definicją „retoryki ogólnej” jako analizy właściwych literaturze technik przekształcania języka badacze koncentrują się na kwestiach formy oraz specyfice dyskursu literackiego, szczególnie zaś zacierania przez niego związku między „słowami” a „rzeczami”. Opierając się na koncepcji języka literackiego jako „odstępstwa od normy”, Grupa µ utożsamia Jakobsonowską funkcję poetycką z funkcją retoryczną. W ramach polemiki z teorią autora Poetyki i językoznawstwa definiują komunikat nie jako element aktu komunikacji, ale jako sumę jego pozostałych pięciu części składowych. Wprowadzają również termin „metabole” na oznaczenie każdego rodzaju zmiany jakiegokolwiek aspektu języka. Metabole to struktury „przydane”, które zwalniają mowę z powinności użytkowych oraz umożliwiają poezji tworzenie własnego przedmiotu odniesienia.
Zaproponowana przez Grupę μ koncepcja czasowości tekstu poetyckiego, a w szczególności jej kluczowy element, jakim jest pojęcie izoplazmii, dostarcza ciekawych i stosunkowo mało znanych narzędzi analizy aspektu temporalnego w poezji. Izoplazmia to manifestujące się na planie wyrażenia zjawisko redundancji fonicznej, czyli powtarzalności dźwięku lub grupy dźwięków w tekście. Przejawiając się w różnych formach (protorytm, quasi-rytm, rytm) w zależności od liczby powtórzeń danego elementu, redundancja ta wprowadza do utworu określony porządek, cykliczność, regularność, a co za tym idzie – ujmuje wyrażoną treść w pewne klamry czasowe. Zaprezentowaną w artykule teorię ilustrujemy przykładem analizy wiersza Jana Lechonia Bzy w Pensylwanii, kładąc w niej nacisk na opisane zjawisko izoplazmii i efekty semantyczne, jakie wywołuje w tekście.
Niniejszy artykuł jest syntetyczną prezentacją biografii i dzieła Wacława Grubińskiego (1883–1973), dramaturga, prozaika i publicysty, którego postać – znana dobrze w kręgach artystycznych młodopolskiej i międzywojennej Warszawy – uległa powolnemu zapomnieniu. Na podstawie tekstów wspomnieniowych, recenzji, wypowiedzi samego Grubińskiego przedstawiono koleje jego losów, jak również dzieje recepcji jego utworów w kraju i za granicą. Relacjonowanie dialogu Grubińskiego z literacką publicznością poprowadzono aż po ostatnie dni życia pisarza, który doczekał sędziwych lat i zmarł na emigracji w Londynie, a także zasygnalizowano pojawienie się zainteresowania jego twórczością w ostatnich dziesięcioleciach. W tej rekonstrukcji biografii szczególnie interesujące są powojenne dzieje emigranta londyńskiego, jego uczestnictwo w życiu politycznym i literackim polskiej społeczności wychodźczej. Odtwarzając ów okres, oparto się w znacznej mierze na własnych badaniach pośmiertnej spuścizny pisarza – jego londyńskiego „archiwum”.
Recenzent omawia książkę Justyny Kowalskiej-Leder będącej pierwszym w polskiej literaturze przedmiotu monograficznym opracowaniem dziecięcych relacji z Zagłady.
Recezent omawia ksiązkę Bożeny Karowskiej będącej pierwszym w polskiej literaturze przedmiotu tak obszernym ujęciem rzeczywistości lagrów niemieckich z perspektywy metodologii genderowej.
Tekst omawia dwie książki poświęcone doświadczeniu Zagłady: Poza winą i karą. Próby przełamania podjęte przez złamanego Jeana Améry’ego oraz Pogrążeni i ocaleni Prima Leviego. Eseistyczne refleksje obu pisarzy dotykają najważniejszych problemów związanych z pisaniem i mówieniem o Auschwitz. Są nimi: pamięć o pomordowanych, obowiązek dawania świadectwa o nazistowskich obozach oraz godność w obliczu zdehumanizowanej rzeczywistości.
Recenzja omawia książkę Macieja Urbanowskiego, poświęconą prawicowym ideom w polskiej literaturze i krytyce literackiej XX wieku. Szkice historyczne autora wydobywają z opisywanych tekstów różne ujęcia prawicowości – od ideologicznych, po estetyczne, portrety zaś ukazują wpływ wartości budujących ten światopogląd na osobowość wybitnych pisarzy i krytyków ubiegłego stulecia.
Przedmiotem recenzowanej tu książki jest krytyczny nurt literackiej nowoczesności w Polsce. Jego monograficznemu opisowi służy odczytanie twórczości wybranych pisarzy XX wieku: Bolesława Leśmiana, Brunona Schulza i Stanisława Ignacego Witkiewicza.
Recenzja omawia książkę Anny Spólnej poświęconą polskiej poezji funeralnej w perspektywie jej intertekstualnych powiązań z tradycją literacką. Autorka podejmuję próbę usystematyzowania motywów żałobnych w literaturze współczesnej. Analizuje utwory żałobne powstałe w dobie socrealizmu oraz poddaje wnikliwej interpretacji Ankę Władysława Broniewskiego, Biały rękopis Anny Kamieńskiej oraz tom Matka odchodzi Tadeusza Różewicza.
Tekst jest wspomnieniem poświęconym Jadwidze Rudnickiej, cenionej badaczce dawnej książki polskiej oraz literatury XVIII i XIX wieku, zwłaszcza twórczości Norwida.
Autor przedstawia działalność dydaktyczną, naukową i popularyzatorską Andrzeja Zielińskiego. Zawodowo związany był Zieliński z Università degli Studi w Mediolanie. Tu przez większą część swego życia wykładał język i literaturę polską. W pracy naukowej i popularyzatorskiej zajmował się wzajemnymi związkami literatury włoskiej i polskiej.
Tekst poświęcony jest pamięci prof. Jana Mirosława Kasjana (1933-2010), cenionego badacza literatury romantycznej, folklorysty, tłumacza i edytora, poety, długoletniego pracownika Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
