Teoria rytmu Bolesława Leśmiana, wyłożona przezeń w słynnym artykule Rytm jako światopogląd w interesujący sposób koresponduje z koncepcją Semiotycznego Julii Kristevej. Dla obojga autorów rytm jest pierwotnym wymiarem języka, związanym z kreacyjną stroną natury, od której człowiek został bezpowrotnie oddzielony. Swoją teorię Leśmian ilustruje przykładem z jednego z wierszy Marii Konopnickiej z jej ludowego cyklu Z pola i z lasu. Idąc za tym tropem, autorka artykułu analizuje rolę rytmu w twórczości tej poetki, tak często dezawuowanej łatwymi formułami „stylizacji” czy „odczuciami niedoli ludu”. W rezultacie okazuje się, że w utworach wykorzystujących strukturę melicznej poezji ludowej, uprzywilejowujących naturalne, fizjologiczne rytmy, Konopnickiej udało się wprowadzić do tekstu ciało kobiece, odnaleźć zapomniany matczyny język.
Dziennik lwowski (1842-1930) Zofii Romanowiczówny wydany i opracowany przez Zbigniewa Sudolskiego (t. 1–2, Warszawa 2005) jest fascynująca lekturą. Przedstawia pełny szlak życia autorki, wiodący jednocześnie przez przemiany historyczne, obyczajowe i społeczne oraz przemiany psychiczne, duchowe, przemiany w sposobie myślenia i pojmowania świata. Romanowiczówna jest najpierw ukształtowaną przez kulturę romantyczną młodą dziewczyną, która spełnia się jako „anioł”, pocieszycielka, pomocnica i powierniczka mężczyzny. Gdy nie trafia w żadną z przewidzianych przez epokę ról kobiecych (żony, matki, zakonnicy, rezydentki u rodziny), wybiera dojrzale i świadomie zawód nauczycielki, wykonywany przez kilkadziesiąt lat „dla chleba” i (jednocześnie) w poczuciu misji narodowej i społecznej, wychodzi na pole działalności kobiecych stowarzyszeń emancypacyjnych i niepodległościowych. Jednocześnie zaś przewijają się w zapisach marzenia o miłości i miłosne rozczarowania, wahania amplitudy religijności i wiary, radości doznanej przyjaźni i życzliwości, gorycze samotności i niezrozumienia. Życie zapisane od strony zewnętrznych zdarzeń i od strony wewnętrznych doznań: oto dzienniki Zofii Romanowiczówny.
Szkic proponuje psychoanalityczną i genderową interpretację dwóch baśni Marii Komornickiej: O ojcu i córce oraz Andronice z wydanego w r. 1900 tomu Baśnie i psalmodie. Tematem pierwszej jest zniewolenie kobiety przez struktury rodziny patriarchalnej i patologiczna relacja ojca z córką, drugiej – toksyczny związek miłosny z zaborczym partnerem-straceńcem przypominającym Jana Lemańskiego. Baśń pierwsza jest nie tylko opowieścią o ojcu i córce, lecz, może nawet bardziej, o matce i córce, przy czym jej intencja powierzchniowa (pomnik postawiony „czcigodnej matce”), przeczy utajnionym przesłaniom tekstu (poczucie osierocenia). Baśń nie jest już narracją rebeliancką jak poprzednie utwory Komornickiej. Kobietę buntującą się zastępuje kobieta zagubiona. Andronice opowiada o innego rodzaju związku niewolnicy i tyrana – o „jego” destrukcyjnym, zawłaszczającym pożądaniu erotycznym i „jej” (pozornej) zemście. Tyle że ta niewolnica, inaczej niż uzależniona od ojca Alla z baśni pierwszej, wybierze inną strategię obrony. Zdecyduje się nie na depresję, lecz na agresję, którą ubierze w modernistyczny kostium „femme fatale”. Rola ta nie przyniesie jej jednak wolności. Przedmiotem zainteresowania szkicu są nie tylko same utwory, lecz także ich związek z biografią pisarki, polegający nie tyle na odzwierciedlaniu realiów biograficznych w tekście, ile na analizie ich struktury oraz na wypracowaniu – niekoniecznie konstruktywnych – strategii wytyczających dalszą drogę życia pisarki.
Artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób tzw. froyen frage – kwestia kobieca – prezentowana była w czasopiśmiennictwie jidysz na początku XX w. i do jakich przeobrażeń doszło w latach dwudziestych zeszłego stulecia. Analiza porównawcza trzech częściowo zachowanych czasopism („Di Jidisze Frojen-Welt”, „Frojen Sztim”, „Di Froj”) koncentruje się na następujących zagadnieniach:
– kim są redaktorzy i współpracownicy pisma, do kogo jest ono adresowane;
– jakie stawia sobie cele i w jaki sposób je realizuje;
– jak kreuje się w nim model i rolę kobiety oraz jej położenie w społeczeństwie;
– czy pojawia się dyskurs walki płci, a jeśli tak, to jakich argumentów i strategii używa;
– czy jest on uwikłany politycznie;
– na ile żydowska tożsamość narodowa, ewentualnie religijna, determinuje kulturową tożsamość płci.
Podmiot w utworach Gombrowicza „rozpięty” jest między doświadczeniem ekstazy, którego źródło stanowi piękno młodego chłopca, a zakazem obejmującym to doświadczenie. Przeżywając zachwyt, jednocześnie wytłumia go, wkracza bowiem w to, co wykluczone, nieznane i nienazwane. Modelem takiej reakcji jest scena mszy w Pornografii: narrator, zachwycony obecnością chłopca, nagle „wycofuje się z ekstazy swojej”. Odpowiedniki tego modelu pojawiają się w całym dziele Gombrowicza. Autor artykułu skupia się na dwóch takich realizacjach, koncentrujących się wokół postaci z Ferdydurke: Kopyrdy oraz parobka (Walka). W utworze tym zauroczenie homoerotyczne okazuje się, z jednej strony, przeżyciem ekstatycznym, z drugiej – jawi się jako nienazwana obcość, która narusza przyjęte systemy znaczeń. „Odmienność” seksualna naznacza powieściowy świat obietnicą integracji i pełnej spójności – jednocześnie prowadzi do rozpadu.
Artykuł przedstawia interpretację Opowieści o papierowej koronie Józefa Czechowicza podjętą w perspektywie badań nad tożsamością seksualną. To debiutanckie opowiadanie, którego zasadnicza część rozgrywa się w wyobraźni bohatera, otwarcie podejmuje tematykę homoseksualną. Kluczem do interpretacji utworu okazują się zarówno doświadczenia biograficzne, jak i wpływy kulturowe. Analiza dzieła rozpatruje pojęcie homoseksualności w kontekście epoki modernizmu, odnosząc się do takich elementów tradycji, jak dekadentyzm, gotycyzm, mizoginizm. Główna teza rozprawy dotyczy wpływu homoseksualnej paniki na rozwój wyobraźni w kierunku katastroficznej wizyjności, stanowiącej trwałą cechę dojrzałej twórczości artysty. Z kolei muzyczność i stylistyczne zdobnictwo tej prozy ukazane są w świetle estetyki kampu. Badania te ukazują odmienność katastrofizmu Czechowicza na tle literatury okresu międzywojennego.
Tekst poświęcony jest analizie modelu podmiotowości, implikowanego przez groteskowe środki wyrazu w powieści Mariana Pankowskiego Matuga idzie. Fundamentem groteskowego światopoglądu wyłaniającego się z tej prozy jest negacja zbiorowych mitów i stereotypów oraz waloryzowana pozytywnie cielesność. Model antropologiczny obecny w pisarstwie Pankowskiego nie daje się w pełni opisać w kategoriach proponowanych przez Michaiła Bachtina, zbliża się bowiem do „antyhumanistycznego naturalizmu”. Istotnym kontekstem omawianych zagadnień jest związek tej prozy z tradycja pikarejską, a także znaczący wpływ twórczości Witolda Gombrowicza. Końcowa część tekstu wskazuje, iż sposób operowania groteską stanowi o oryginalności pisarstwa Pankowskiego, ale zarazem tuszuje intelektualne i artystyczne ograniczenia jego prozy i obecnego w niej modelu osobowości.
Artykuł przedstawia 15 autorek debiutujących w Wilnie w latach 1800–1822. Ich pierwsze drukowane prace ukazywały się przeważnie na łamach wileńskich czasopism („Dziennika Wileńskiego” i „Tygodnika Wileńskiego”). Debiutowały w różnym wieku: między 15 a 59 rokiem życia. W większości kontynuowały tradycje literackie epoki stanisławowskiej, pisząc bajki i satyry (Placyda Potańska, Antonilla Modzelewska, Felicja Joanna Malikowska), tragedie (Tekla Wróblewska), poematy opisowe i synonimy (Tekla Krasińska). Tłumaczyły też znane utwory z literatur obcych – łacińskiej, francuskiej, włoskiej i niemieckiej (Panna M…, Emilia Felińska, Paulina Siwicka, Placyda Potańska). Pisząc wiersze refleksyjne i liryczne (np. elegie – T. K.) i powieści (Anna Mostowska), włączały się również w przedromantyczny nurt okresu. Sięgały po pióro zwykle z potrzeby serca. Tylko nieliczne snuły marzenia o literackiej sławie. Osiągnęła ją – na krótko – jedynie Anna Mostowska.
Korespondencja młodej malarki Zofii Dembowskiej z późniejszym sławnym antropologiem Bronisławem Malinowskim dotyczy także ich wspólnego przyjaciela, Stanisława Ignacego Witkiewicza, i dokumentuje skomplikowany, choć krótkotrwały, emocjonalny trójkąt. Listy pochodzą z kilku letnich miesięcy r. 1906, gdy Dembowska wróciła do Wilna po roku spędzonym na studiach malarskich w Krakowie. Wstęp do tej korespondencji wskazuje kilka ważnych kwestii, które ilustrują listy Dembowskiej, np. rozwój intelektualny autorki oraz kształtowanie się jej światopoglądu artystycznego, ale także szerszy proces zmiany kulturowej spowodowanej edukacją kobiet. Korespondencja Dembowskiej daje wspaniałą okazję do porównań z artystyczną wersją wydarzeń zaprezentowaną w autobiograficznej powieści S. I. Witkiewicza 622 upadki Bunga. Sporo uwagi poświęciła autorka problemowi mizoginizmu tego pisarza i przedmiotowego traktowania kobiet w jego dandysowskim świecie. W listach młodej malarki dostrzec także można ciekawe odbicie ich adresata, jego partnerskie traktowanie kobiet i sposób „intelektualnego” uwodzenia.
Przedmiotem recenzji jest korespondencja Marii Konopnickiej ze stryjem, Ignacym Wasiłowskim, obejmująca 163 listy poetki z lat 1867–1900. Naukowo opracowane teksty, umieszczone w rozległym kontekście biograficznym i historycznym, mogą być ważnym źródłem wiedzy, niezbędnej dla badaczy drugiej połowy XIX wieku.
Recenzja ta jest edytorskim spojrzeniem na drugi tom Pism zebranych Gombrowicza, zawierający propozycję tekstu „kanonicznego” powieści Ferdydurke w opracowaniu Włodzimierza Boleckiego. Opracowanie to nie jest wydaniem krytycznym w klasycznym znaczeniu, stanowi raczej wstęp do tak rozumianej edycji. Zawierając wiele ciekawych pomysłów interpretacyjnych, zaniedbuje warstwę filologiczną, o czym świadczą już same rozmiary noty edytorskiej (tylko ponad pół stronicy – przy ponad 700 stronicach pochodzących od badacza!). Wzorem dla kolejnych tomów Pism zebranych powinien być raczej tom pierwszy, Bakakaj i inne opowiadania, opracowany przez Zdzisława Łapińskiego – tom drugi to interesująca monografia Ferdydurke, niedokończona pod względem edytorskim.
Tekst jest recenzją książki Agnieszki Gawron, poświęconej pisarstwu Jerzego Andrzejewskiego, wybitnego autora XX-wiecznego, którego twórczość cieszy się w ostatnich latach dużym zainteresowaniem badaczy.
Tekst jest recenzją dysertacji doktorskiej poświęconej poezji Anny Świrszczyńskiej. Dysertacja została napisana w języku angielskim przez młodą slawistkę szwedzką, Renatę Ingbrant.
Recenzja omawia tom poświęcony związkom pomiędzy estetyką a kulturą modernizmu oraz kategorią gender na przykładzie literatury Europy Północnej i Wschodniej.
Recenzja omawia tom studiów poświęcony włoskiemu poloniście i slawiście, Antonowi Marii Raffo, obejmujący prace slawistów i indoeuropeistów, głównie w języku włoskim.
List skierowany do Redakcji przedstawia pokrótce dzieje i rolę „Polskiej Bibliografii Literackiej” oraz przybliża użytkownikom zasady korzystania z jej komputerowej bazy danych.
