Artykuł poświęcony jest analizie trzech późnoromantycznych epickich opowieści gawędowych Mieczysława Romanowskiego z lat pięćdziesiątych XIX wieku (Chart Watażki, Chorąży, Łużeccy), rozpatrywanych w perspektywie men’s studies. Sięgając do inspirujących ujęć polskich studiów o męskości oraz studiów o pamięci i prac poświęconych zjawisku orientalizacji, dokonano interpretacji propozycji Romanowskiego jako utwierdzenia budowanego w XIX wieku imaginarium męskości heroicznej w ramach romantyzmu tyrtejskiego (nawiązania do wzorców spartańskich, dziedzictwa staropolskiego w ramach dyskursu kresowego). Romanowski aktualizuje mit rycerza kresowego, umieszczając go w ramach przesłania patriotycznego, opartego na czytelnych tyrtejskich hasłach wolnościowych. W artykule odniesiono się także polemicznie do koncepcji męskości dyslokowanej jako przejawu diagnozowanej słabości męskich bohaterów kultury porozbiorowej, ukazując obecność innego zjawiska: przezwyciężenia dyslokacyjnego kryzysu męskości XIX-wiecznej dzięki szerokiemu wyzyskaniu sarmackiego uniwersum kulturowego w ramach romantycznej aktualizacji patriotycznej, podnoszonej w literackich programach przedpowstaniowych w romantyzmie krajowym.
Pamiętnik Literacki 4 / 2021
Przegląd Bibliograficzny z. 4_2021
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.
Przypadek „Listów z Afryki”
Tematem artykułu są Listy z Afryki Henryka Sienkiewicza rozpatrywane z perspektywy autobiograficznej, rekonstruowanej również na podstawie prywatnej korespondencji pisarza oraz listów do rodziny autorstwa współtowarzysza wyprawy hrabiego Jana Tyszkiewicza. Materiał ten służy ukazaniu podróżniczego autowizerunku twórcy, będącego swoistym rewersem jego portretu z czasów amerykańskich. Biograficzno-artystyczny projekt, łączący cele komercyjne z artystycznymi, powiódł się jedynie w części. Największym problemem zarówno samej wycieczki, jak i relacji z niej było zbytnie zawierzenie przez Sienkiewicza obrazowi Afryki, którą poznał z lektur, zanim jeszcze wyruszył w swoją podróż. Pewność, że dla opisu tego kontynentu wystarcza jego „przetłumaczenie” na konwencje zgodne z oczekiwaniami ówczesnej publiczności literackiej, stanowi też o stosunku do listów z Ameryki, będących utrwaleniem rzeczywistej przygody poznawczej Sienkiewicza.
O urasowieniu podziałów społecznych w powieściach „Bez dogmatu” i „Rodzina Połanieckich” Henryka Sienkiewicza
Artykuł poświęcono analizie splotu klasy z rasą w powieściach Bez dogmatu i Rodzina Połanieckich Henryka Sienkiewicza. W dziełach tych wskazuje się takie formy urasowienia podziałów społecznych, jak biologizacja, esencjalizacja czy animalizacja. Porównanie powieści oraz odwołanie do prywatnej korespondencji pisarza i jego wcześniejszych utworów o tematyce współczesnej prowadzi do wniosku, że rasizm klasowy jest elementem poglądów społecznych samego Sienkiewicza.
Przedmiotem artykułu jest opis recepcji powieści Henryka Sienkiewicza Bez dogmatu w prasie czeskiej po ukazaniu się czeskiego przekładu w 1899 roku. Autor przedstawił specyfikę owej recepcji i jej świadectwa zawarte w reklamach, recenzjach, felietonach, komentarzach, szkicach i tekstach okolicznościowych. Na przykładzie tego dzieła oraz Trylogii i Listów z podróży ukazał funkcjonowanie przekładu na czeskim rynku księgarskim, ściśle powiązanym z prasą. Określił powiązania mające na celu lansowanie oferowanego utworu literackiego w kategoriach wartości właściwych reklamie. Najważniejsze było nazwisko samego pisarza, niejako z góry gwarantujące jakość dzieła, oraz przekonanie o zajmowaniu przez Sienkiewicza postawy słowianofilskiej. Autor artykułu przybliżył podnoszony w recenzjach Bez dogmatu wątek „omdlałych dusz”, konotujący modernistyczny charakter powieści, opisał dość ograniczony zasób intertekstualnych odniesień do dzieła Sienkiewicza i dostrzegł zaskakujące zignorowanie przez recenzentów fabuły Bez dogmatu jako historii tragicznej miłości. Przywołał też powstałe w różnych czasach i przy różnych okazjach teksty okolicznościowe zawierające ogólną charakterystykę i ocenę dzieł pisarza, spośród których za najważniejsze uznano jego powieści historyczne.
O niektórych dramatach współczesnych Adama Asnyka
Artykuł głównie jest poświęcony trzem fragmentom dramatycznym Adama Asnyka, zachowane w rękopisie na trzech oddzielnych stronicach wykazującym pewne pokrewieństwo z dwoma ukończonymi dramatami tegoż autora. Pierwszy zachowany fragment pochodzi z jakiejś wczesnej redakcji Gałązki heliotropu, która – zanim została jednoaktówką romantyczną porównywaną z kreacjami Alfreda de Musseta, Jules’a Janina czy Aleksandra Fredry – najwyraźniej była planowana jako pełnospektaklowa sztuka. Forma wierszowana wiązała ją z tradycją komedii romantycznej, ale treść przesuwała w stronę nowoczesnego dramatu realistycznego. Dwa pozostałe fragmenty – wyglądające na dwie raczej odległe od siebie sceny jednego dramatu pisanego prozą – zdradzają w swoich postaciach i konfliktach pewne podobieństwo do dramatu Żyd, którego poetyka sytuuje się gdzieś między naturalizmem Émile’a Zoli a analityczną techniką dramaturgii Henrika Ibsena. Wygląda na to, że zamysł dramatu ewoluował od postromantyczno-biedermeierowskiego obrazka ukazującego proces deklasacji arystokraty, z dodatkiem historii miłosnej, w kierunku malowidła przedstawiającego upadek moralności w świecie brutalnego kapitalizmu.
O młodopolskich kreacjach kobiety-muzyki
Celem artykułu jest analiza związków między kobiecością a muzycznością w młodopolskich tekstach stworzonych przez męskich autorów. Kategorie te w literaturze epoki nader często wchodzą ze sobą w relacje semantyczne. Do analizy kreacji kobiety-muzyki wykorzystane zostały założenia krytyki feministycznej. Główne problemy, jakie pojawiają się w związku z wprowadzeniem wspomnianego motywu, to: kobieta jako upostaciowienie muzyki, procesy nabywania i utraty muzyczności, narzucanie muzyczności, związki pieśniowych kreacji kobiecych ze sferą sacrum, demoniczne aspekty muzyczności. Analizie poddane zostały m.in. teksty Jana Augusta Kisielewskiego, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Stanisława Przybyszewskiego, Władysława Reymonta, Jerzego Żuławskiego. Wykorzystanie motywów muzycznych w kreacjach kobiecych w większości przypadków pozwala na autonomizację bohaterek.
„Chłopi” Władysława Reymonta jako studium namiętności
W artykule na plan pierwszy wysuwają się postacie kobiece. Losy powieściowych kobiet najdobitniej odzwierciedlają bowiem opresyjny charakter pierwotnej zbiorowości i bezwzględność natury. Już pierwsze stronice tetralogii – wyjście starej Agaty ze wsi na żebry i sceny zbiorowe w polu – ukazują ludzkie okrucieństwo i ścisłą więź człowieka ze światem przyrody. Centralną postacią powieści jest kobieta-odmieniec, Jagna. W postaci Jagny w nowatorski sposób skontaminował Reymont seksualność z apatią, egocentryzm z brakiem woli przetrwania, co w powiązaniu z zastosowaną w tetralogii symboliką barw naprowadziło autorkę artykułu na ciekawy trop: pokusiła się ona o postawienie tezy, że postać Jagny stanowi młodopolskie echo znaczeń zawartych w miedziorycie Lucasa Cranacha Melancholia I, zwanym przez interpretatorów „czerwoną melancholią”. Cranach alegoryzował pożądanie. Jagna jest najpiękniejsza, zamożna i rozwiązła. W powieści jest i uwznioślona, i uprzedmiotowiona. Jej małżeństwo ze starym wdowcem, najbogatszym gospodarzem we wsi, staje się dla niej grobowcem, a dla rodziny Borynów zdarzeniem destabilizującym utrwalony porządek. Po śmierci męża Jagna – postrzegana jako kusicielka – ponownie staje się zagrożeniem dla życia gromady. Nieświadomie wabi zalotników, obojętnie traktuje zazdrosne kobiety. Jest dziewczyną-przynętą. Wieś ukarze Jagnę za jej indywidualizm. Porządek powieści – cykliczność i rytm życia – nasuwa jednak domniemania, że Jagna ponownie zostanie wciągnięta w reguły gromady, ponieważ w patriarchalnej społeczności młoda kobieta nie może być niczyja. Ciało kobiety niczyjej zawsze będzie przedmiotem podboju, a warunkiem przetrwania jest przystosowanie. W swoim artykule autorka podkreśliła fakt, że to kobiety są najbardziej zawziętymi strażniczkami patriarchalnego porządku, ich bezwzględne działania wobec Jagny wpisują się wręcz w ponadetyczny porządek natury.
Artykuł analizuje związki myśli teatralnej Leona Schillera z Młodą Polską. Ten najwybitniejszy polski inscenizator pierwszej połowy XX wieku kształtował swój światopogląd estetyczny w klimacie intelektualnym Wielkiej Reformy Teatru (m.in. pod wpływem Edwarda Gordona Craiga), a jego projekt metateatralny wyrastał na gruncie młodopolskiej filozofii, teorii i estetyki teatru. Ideą przewodnią Schillera była wizja nowego, autonomicznego teatru, zrywająca z estetyką sceny iluzyjnej XIX-wiecznego teatru mieszczańskiego, a także naturalizmu. Artystą szczególnie przez Schillera wielbionym był Stanisław Wyspiański, w którego praktyce twórczej dostrzegał on formę teatru monumentalnego. Zarys koncepcji tego teatru przedstawił Schiller w tekstach opublikowanych już w schyłkowej fazie Młodej Polski. Po okresie fascynacji lewicową formułą teatru zaangażowanego artysta wracał w czasie okupacji do doświadczeń metafizycznych, które przejawiały się w koncepcji teatru jako sacrum.
O wierszu Czesława Miłosza
Artykuł dotyczy interpretacji wiersza Czesława Miłosza Piosenka o porcelanie z tomu Światło dzienne, który ukazał się w 1953 roku. Motywem przewodnim studium jest porcelana. Analizie poddana zostaje obecność tego wątku w tradycji literackiej, co wiąże się z funkcjonalnym wykorzystaniem znaczeń białego złota w utworach poety. Ważnym aspektem jest również budowa Piosenki ze szczególnym uwzględnieniem problemów muzyczności, piosenkowości, a także kreacji podmiotu lirycznego. Wśród kontekstów wyróżniony oraz omówiony został antropologiczny zwrot ku rzeczom.
Zaborowość/postzaborowość – elementy fundacyjne paradygmatu Zmiany w polskiej wersji wielkiego modernizmu
Artykuł mówi o specyfice przejścia okresu historycznego Młodej Polski w okres historyczny Dwudziestolecia międzywojennego (bo w takim kulturowo-społeczno-politycznym ujęciu, nieograniczonym do refleksji nad powstającą wówczas literaturą, interesują autorkę te dwa fragmenty wielkiego modernizmu w wersji polskiej). To przejście traktuje autorka jako pierwszą z trzech XX-wiecznych Wielkich Zmian w dziejach Polaków (kolejne nadejdą w 1945 i 1989 roku) – jako Zmianę fundacyjną, jeśli brać pod uwagę jej wkład w kształtowanie paradygmatu spotkania narracji Końca z narracją Początku czy też narracji doświadczenia starego świata z narracją obietnicy nowego. Innymi słowy: paradygmatu zderzenia habitusu rzeczywistości odchodzącej w przeszłość z tym, co nadchodzi – jeszcze nieznane, nieoswojone, ale wystarczająco silne, by podważyć dotychczasowy porządek. Chodzi o pokazanie skutków uwzględniania w założycielskiej opowieści II Rzeczpospolitej tylko pewnych wątków, a nie całości doświadczenia zaborowego (z jego nieheroicznymi aspektami codziennej egzystencji w warunkach zniewolenia), które to doświadczenie w swoich różnych wariantach skondensowało się w latach przypadających na okres Młodej Polski. Ślady wspomnianego procesu występują w przekazach literackich i nieliterackich. W artykule są one rozważane na przykładzie wybranych zapisów diarystycznych i wspomnieniowych autorstwa świadków epoki oraz utworów Andrzeja Struga i Stefana Żeromskiego, które powstawały tuż przed i tuż po roku 1918.
Skąpe ślady biografii Teodozji z Szymańskich, pierwszej żony Jana Kasprowicza, zaznaczonej w życiu poety jego wstydliwymi wspomnieniami, stawały się okazją do rozmaitych domniemań badaczy, spośród których jedynie Roman Loth sięgnął po wiarygodne źródła. Przejawem rażącego nadużycia wobec Kasprowiczowej jest przedstawienie jej w negatywnym świetle w opowieści biograficznej Mirosława Sosnowskiego, książce o profilu popularnonaukowym, a więc o szerszym zasięgu, utrwalającej fałszywy wizerunek tej postaci.
W artykule podejmuje się próbę restytucji biografii Kasprowiczowej poprzez reasumpcję źródeł, tj. poprzez prześledzenie i weryfikację prac, w których pojawia się pierwsza żona poety oraz konteksty z nią związane. Przeprowadzenie „śledztwa biograficznego” oparte zostało na dokumentacji archiwalnej i czasopiśmienniczej, podającej w wątpliwość pochopne i jednostronne opinie o Kasprowiczowej, przeważnie widzianej oczami jej stronniczego męża lub jego apologetów, nie zaś obiektywnie. Wnioski pozwalają na obalenie wielu tez, m.in. mających dowodzić jej przewin wobec poety.
Nieznane epizody z żołnierskiej biografii Stanisława Baczyńskiego
Autorka artykułu przypomina nieznaną żołnierską biografię Stanisława Baczyńskiego, punktem wyjścia czyniąc informacje zawarte w jego aktach personalnych, przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym, i uzupełniając je wiedzą pochodzącą z innych źródeł. W społecznej pamięci Baczyński pozostaje przede wszystkim krytykiem literackim, choć o jego „literackiej” biografii też wiemy niewiele. Nie podjęto bowiem dotąd szczegółowych badań nad jego życiem i twórczością. Historia opowiedziana w artykule, wypełniając kilka pustych miejsc w biografii Baczyńskiego, zapowiada dalsze prace badawcze autorki zmierzające do przygotowania monografii autora Rzeczywistości i fikcji.
Tematem artykułu są losy dramatu urodzonego w Krakowie Leopolda Kampfa Yeweiyang (W przededniu). Nieznany w Polsce dramat, napisany w języku niemieckim, a przetłumaczony na język chiński z języka francuskiego do dziś jest przedmiotem analiz chińskich teatrologów i jest znany jako pierwszy zachodni tekst dramatyczny przełożony na współczesny język chiński. Popularność tego tekstu jest zasługą tłumaczy dramatu, tj. aktywisty chińskich ruchów modernistycznych Li Shizenga oraz uznanego chińskiego pisarza Ba Jina. Twórczość Leopolda Kampfa, socjalisty i młodopolskiego dramatopisarza, nie została do tej pory zbadana, a niezwykłe losy jego dramatu w Chinach pozostawały nieznane. Artykuł porusza kwestię znaczenia Yeweiyang dla rozwoju chińskiej dramaturgii współczesnej oraz podejmuje próbę zbadania jego żywotności w chińskich badaniach literackich.
Rec.: Maria Wirtemberska, Malvina. L’intuito del cuore. A cura di Luigi Marinelli. Venezia 2021. „Letteratura universale Marsilio”
Recenzja stanowi omówienie włoskiego przekładu powieści Malwina, czyli Domyślność serca (1816) Marii Wirtemberskiej. Autor przekładu i wstępu, wybitny polonista i slawista, Luigi Marinelli przedstawia włoskiemu czytelnikowi Malwinę jako nowoczesną powieść psychologiczną. Starannie wydana książka wraz z błyskotliwym wstępem jest udaną próbą przywrócenia miejsca tej polskiej powieści sentymentalnej w kanonie literatury europejskiej, z którego autorka czerpała inspiracje u progu XIX wieku, tworząc swoje dzieło w ścisłej relacji z literacką tradycją świata zachodniego i wschodniego.
Rec.: Michał Kruszelnicki, Dostojewski. Konflikt i niespełnienie. Warszawa 2017
Praca stanowi krytyczne omówienie książki Michała Kruszelnickiego zatytułowanej Dostojewski. Konflikt i niespełnienie. Celem naszym jest, po pierwsze, przybliżenie zasadniczych tez stawianych przez autora; po wtóre natomiast – zaproszenie do namysłu nad egzystencjalną wymową twórczości Dostojewskiego.
Rec.: Styl Josepha Conrada a język polski i wielojęzyczność. Redakcja naukowa: Wiesław Krajka. Lublin 2018 „Joseph Conrad a Polska, Europa Środkowo-Wschodnia i Świat”. Tom 3
Recenzowany tom polskojęzycznej serii conradowskiej omawia stylistyczne, składniowe, leksykalne oraz gramatyczne aspekty anglojęzycznej prozy Conrada, pokazując ich związki z analogicznymi aspektami w języku ojczystym pisarza, czyli w polszczyźnie.
Rec.: Władysław Orkan: Listy 1891–1910. T. 1–2. Opracował Grzegorz Brodacki. Warszawa 2011; Listy [t. 3] 1911 – lipiec 1914. Opracował Grzegorz Brodacki. Kraków 2019
Recenzja stanowi omówienie edycji listów Władysława Orkana z lat 1891–1914, przygotowaną przez Grzegorza Brodackiego i wydaną w trzech tomach. Została ona oparta na autografach pochodzących z polskich bibliotek, instytucji naukowych i zbiorów prywatnych. Autorka recenzji twierdzi, że krytyczne i szczegółowe opracowanie dorobku epistolograficznego pisarza to dobry materiał do prześledzenia nie tylko biografii autora Komorników, ale też rozwoju jego zainteresowań literackich, wyobraźni poetyckiej, języka oraz świadomości kulturowej epoki, w której żył.
