Pamiętnik Literacki 4 / 2017

Plik z tekstem

Artykuł jest próbą interpretacji funkcji, jaką pełnią w opowiadaniu Jarosława Iwaszkiewcza dwie postaci kobiece. W najważniejszych omówieniach Brzeziny historycy literatury wskazują wyłącznie na pierwszoplanową rolę dwóch braci. Pozostające w tle – Malwina i Barbara – to pełnoprawne bohaterki dramatu, jaki rozgrywa się na terenie leśniczówki Bolesława. Tylko analizując ową złożoną relację, można głębiej odczytać tę prozę oraz zrozumieć, z jakich powodów utwór Iwaszkiewicza nosi tajemniczy tytuł Brzezina.

Plik z tekstem

Artykuł poświęcony jest tematowi zależności artystycznej Stanisława Dygata i Witolda Gombrowicza. Intertekstualna analiza twórczości Dygata potwierdza to, co sugerowali zdawkowo literaturoznawcy, a także to, do czego on sam się przyznawał. Zwłaszcza we wczesnym etapie pisarstwa pozostawał on pod silnym wpływem utworów i osoby Gombrowicza. Groteskowa poetyka powieści, konstrukcja bohatera, strategie parodystyczne – to wynik inspiracji powieścią Ferdydurke. W twórczości późniejszej tych zapożyczeń jest już mniej, jednak Dygat stale będzie zainteresowany tym, co w kontekście pisarstwa Gombrowicza nazywane jest „interakcyjnością” albo „międzyludzkim”.

Plik z tekstem

Celem artykułu jest ukazanie, w jaki sposób w utworze scenicznym System księdza Jensena, albo Wejście i wyjście. Farsa w dwóch aktach naśladowana z różnych autorów, nieoryginalna. Polemika optymistyczna z Beckettem, opublikowanym pierwotnie w nr. 6 „Dialogu” z 1965 roku, polski filozof i pisarz Leszek Kołakowski nawiązał do spuścizny literackiej irlandzkiego autora. Eksperymentując z nią, pisarz przywołał najważniejsze dla dzieł Becketta kategorie temporalne, takie jak oczekiwanie, niedokonanie, powtórzenie, nuda i zmiana. Badaczka omawia także literackie konsekwencje wspólnej dla obu twórców predylekcji do parodiowania i/lub trawestowania poglądów znanych filozofów. Dowodzi też, że głównym celem eksperymentu Kołakowskiego ze spuścizną literacką Becketta było ośmieszenie propozycji światopoglądowych oderwanych od doświadczenia i przepojonych optymizmem oraz wiarą w sprawiedliwość i postęp, a nie polemika z samym twórcą Szczęśliwych dni, jak zapowiada fragment tytułu sztuki.

Plik z tekstem

W niniejszym artykule refleksji poddano związki wybranych idei rozwijanych na łamach dzieł prozatorskich Edwarda Stachury z przemyśleniami zachodnioeuropejskich, amerykańskich i latynoskich filozofów oraz literatów (m.in. A. Schopenhauera, H. Bergsona, R. W. Emersona, M. Heideggera, A. Mickiewicza, M. Białoszewskiego, J. L. Borgesa). Wskazanie zależności oraz powinowactw umożliwiło osadzenie – trudnej do sklasyfikowania ze względu na swoją odrębność – twórczości Steda w szerszym kontekście kulturowym i ukazanie jej fenomenu jako konsekwencji rozwiązań stosowanych już wcześniej przez innych autorów.

Plik z tekstem

Celem artykułu jest zrekonstruowanie znaczenia kategorii „odwróconego sacrum” w dyskursie krytycznym Jana Błońskiego. Autorka polemicznie odnosi się do tezy, zgodnie z którą tematyka metafizyczna miała zostać przez tego krytyka otwarcie wyłożona dopiero w tomie Kilka myśli co nie nowe (1985), i pokazuje, jak była ona problematyzowana w jego pismach już w latach sześćdziesiątych XX wieku. Wychodząc z założenia, że Błońskiego interesowały przede wszystkim przemiany XX-wiecznej religijności i jej uobecnianie się w postaci zniekształconej, parodystycznej, a niekiedy także prześmiewczej, autorka analizuje jego teksty poświęcone frankofońskiej awangardzie teatralnej (Michel de Ghelderode, Jean Genet, Antonin Artaud) i pyta, jak wnioski wyciągnięte z tych lektur przekładały się na próby przemyślenia kultury polskiej. Związane z tym pułapki i niebezpieczeństwa pokazuje na podstawie zmiennych wykładni twórczości Leopolda Buczkowskiego.

Plik z tekstem

Artykuł jest szczegółową analizą recepcji twórczości Leonarda Sciascii w pismach Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Zafascynowany Sycylijczykiem Herling stara się przybliżyć nie tylko genologiczne i stylistyczne problemy powieści Sciascii, ale także podejmowaną w nich tematykę oraz przyjmowaną przezeń postawę ideologiczną. Sciascia, niejednokrotnie bazujący w swojej twórczości na materiale źródłowym, jest niezwykle bliski Grudzińskiemu, niestrudzonemu czytelnikowi kronik włoskich. Nieprzypadkowo Herling tak wysoko cenił, opartą na faktach, książkę Sciascii Morte dell’Inquisitore. Zainteresowanie nią mówi bardzo wiele o jego własnym pisarstwie. W swoich rozważaniach staram się dowieść, że Grudziński celowo eksponuje cechy osobowości sycylijskiego twórcy, jakie mógłby uznać za autocharakterystykę, a pisarstwo Sciascii traktuje jako swoistą lekcję na temat Sycylii, którą jest oczarowany.

Plik z tekstem

Pisarstwo Jerzego Pilcha jest kojarzone zazwyczaj z pastiszem, parodią, postmodernistyczną grą z konwencją. Ostatnia minipowieść autora, nawiązująca tytułem do tradycji biblijnej, podsuwa inny trop lektury. Czytany w perspektywie interpretacji kerygmatycznej tekst Pilcha odsłania przed czytelnikiem zupełnie nowy wymiar jego pisarstwa. Bohater, przybierający często maskę cynika, skrywa o wiele głębszy – kenotyczny – wymiar swej osobowości. Wspólna dla szkoły Diogenesa i tradycji chrześcijańskiej droga uniżenia czy odarcia – kenozy – wskazuje na ważkość kryzysu jako podstawowego doświadczenia egzystencjalnego, które prowadzi do wyzwolenia.

Plik z tekstem

Niniejszy szkic ma na celu przeanalizowanie związków między reportażem literackim a literaturą. W nakreśleniu tych relacji istotne staje się zwrócenie uwagi zarówno na przemiany o charakterze diachronicznym, pokazujące, w jaki sposób na przestrzeni kolejnych stuleci reportaż oraz jego twórcy uniezależniali się od literatury, jak również na przemiany zachodzące w poetyce gatunku. Ponadto istotnym elementem nakreślonych analiz jest zwrócenie uwagi na autotematyczne wypowiedzi samych twórców (takich jak Melchior Wańkowicz, Hanna Krall oraz Ryszard Kapuściński), którzy, snując rozważania teoretyczne nad ramami gatunku, wielokrotnie dotykali zagadnień związanych z oddziaływaniem na siebie form dziennikarskich i artystycznych.

Plik z tekstem

Dziewiętnaście listów Marii Dąbrowskiej i Stanisława Stempowskiego pochodzi z zespołu ich korespondencji z lat 1924–1939. Prezentuje charakterystyczny dla nich typ pisarstwa epistolarnego, w którym sprawy życia codziennego przeplatają się z refleksją o własnej twórczości, relacjami o wydarzeniach literackich i kulturalnych, zagadnieniami polityki i spraw społecznych. Całość korespondencji Dąbrowskiej i Stempowskiego z lat 1924–1951 liczy 1038 obszernych listów, w których jak w soczewce skupiają się losy polskiej inteligencji twórczej, jej ambicje, etos życia i pracy.

Plik z tekstem

Publikowany materiał jest krytycznym opracowaniem zbioru 16 listów, które Teodor Parnicki (1908–1988) w latach 1944–1946 napisał z Meksyku do Jana Erdmana (1906–1986) i jego żony Marty (1921–1982), przebywających w Stanach Zjednoczonych. Dają one wgląd w sytuację pisarza w najwcześniejszym okresie jego prawie 15-letniego pobytu na kontynencie północnoamerykańskim. Pokazują problemy, z jakimi musiał się borykać po zakończeniu działalności ambasady RP w Meksyku, w której pełnił funkcję attaché kulturalnego. Dają też wyobrażenie o jego ocenie sytuacji politycznej, w jakiej znalazła się Polska po drugiej wojnie światowej. Przede wszystkim jednak odsłaniają najgłębsze motywy, jakimi kierował się Parnicki, podejmując decyzję o pozostaniu na emigracji. Stanowią rodzaj manifestu niezależności artystycznej, ale też wierności polskiej tradycji literackiej i pisarskiemu powołaniu. Pozwalają śledzić pisarza przy pracy w tym okresie jego twórczości, w którym podejmując projekty różnych fabuł, w poczuciu coraz większego osamotnienia, usilnie dążył do odnowienia powieści historycznej jako gatunku. Zwieńczeniem tych wysiłków okażą się pierwsza część Słowa i ciała oraz Koniec „Zgody Narodów”.

Plik z tekstem

W tekście omówiono książkę poświęconą lwowskiej krytyce literackiej lat 1894–1914. Zrekonstruowano podejście metodologiczne oraz sposób problematyzowania zagadnień związanych z dyskursem krytycznoliterackim i metakrytycznym modernistycznego Lwowa. Wskazano pożytki poznawcze pracy, jak również perspektywy badawcze, które otwiera autorka.

Plik z tekstem

Recenzja jest omówieniem książki Beaty Garlej Warstwowość dzieła literackiego w ujęciu Romana Ingardena. Koncepcja, rozwinięcie, recepcja. Autorka rzetelnie przedstawia podstawy warstwowej koncepcji Romana Ingardena. Wychodząc z ujęcia dzieła literackiego jako przedmiotu intencjonalnego, ukazuje dynamiczną jedność (warstwowość i fazowość) tekstów artystycznych, zwieńczoną estetyczną konkretyzacją.

Plik z tekstem

Recenzja stanowi omówienie czterech monografii Wojciecha Tomasika poświęconych zagadnieniu kolejnictwa w kulturze polskiej. Kategoriami nadrzędnymi ich krytycznego oglądu są kategorie: „nowoczesności”, „modernizmu” i „modernizacji”. Autor recenzji, posługując się narzędziami z zakresu historiografii marksistowskiej oraz teorii historii, wskazuje także na przemilczenia i luki projektu poznawczego, który, na kartach swoich książek, sformułował Tomasik.