Sygurd Wiśniowski (1841–1892), niesłusznie zapomniany dziś pisarz i reportażysta, galicyjski globtroter, wnikliwie zgłębiał tajemnice świata drugiej połowy XIX wieku. Interesowały go przyczyny i skutki nasilania się tendencji emigracyjnych z Europy do Australii, Stanów Zjednoczonych oraz na Kubę, asymilacja wychodźców, ich rywalizacja na rynkach pracy. W reportażach publikowanych w prasie lwowskiej i warszawskiej Wiśniowski pisał często o falach emigrantów z Polski. Jego uwagę absorbowali szczególnie wychodźcy hebrajscy. Wśród polskich Żydów, z którymi nawiązał kontakt, byli zamożni kupcy, handlarze uliczni, ale też żebracy, ludzie różnego wieku. Wiśniowski dostrzegał w nich polską wrażliwość, melancholię, tęsknotę za krajem nad Wisłą, lęk przed utratą tożsamości. W swoich relacjach reporterskich przełamywał stereotyp Żyda-przechery, bezdusznego bogacza, wroga chrześcijan. Często podkreślał fakt nasilania się w Stanach Zjednoczonych zjawiska antysemityzmu. W ocenie reportera szczególną agresywność wobec polskich Żydów manifestowali Niemcy. Kompetencje polityczne, antropologiczne oraz socjologiczne Wiśniowskiego budzą szacunek odbiorcy jego reportaży.
Stosunek Marii Dąbrowskiej do Żydów był bardzo niejednoznaczny. Z jednej strony, całe życie deklarowała się jako wróg antysemityzmu, a przed wojną publicznie potępiała skierowaną przeciw Żydom agresję. Z drugiej – lektura jej dzienników i listów uświadamia, jak bardzo Żydzi wydawali się jej obcy. Ortodoksyjni, ubodzy Żydzi budzili w niej odrazę. Tylko czasem niechęć ustępowała miejsca przejawom zainteresowania egzotyką codziennego życia w sztetlu.
Autorka Nocy i dni nie dystansowała się jednak wyłącznie od religijnych Żydów małomiasteczkowych. Z zauważalną rezerwą odnosiła się również do mających żydowskie korzenie, głęboko zasymilowanych uczestników polskiego życia kulturalnego. W swoich dziennikach bardzo skrupulatnie i z dużą podejrzliwością odnotowywała żydowskie pochodzenie napotkanych danego dnia osób. Także oni byli jej w jakimś stopniu obcy.
Istotnym, choć nigdy pierwszoplanowym elementem społecznej publicystyki Dąbrowskiej była potrzeba rozwiązania „kwestii żydowskiej”. Źródła napięć między żydowską mniejszością a polską większością widziała raczej w społecznych uwarunkowaniach historycznych niż w świadomych działaniach którejś ze stron. Nie godziła się na żadne rozwiązania siłowe, nie przyjmowała też prostego przeciwstawienia: albo asymilacja, albo emigracja. Jakby wbrew swoim uprzedzeniom, a może ponad nimi, skłaniała się ku wizji wielonarodowej Polski obywatelskiej.
Szkic jest próbą analizy różnych znaczeń, jakie w twórczości Aleksandra Wata przyjmuje ekonomiczne pojęcie wymiany. Autor Buchalterii nie tylko wpisuje się w – sięgającą starożytności – tradycję pojmowania myślenia, języka i literatury w kategoriach wymiany, ale i na różnych etapach swojej twórczości wielokrotnie buduje teoretyczne modele literatury i języka literackiego oparte na kategorii wymiany. Punkt wyjścia szkicu stanowi zarysowana przez Michała Pawła Markowskiego definicja „ekonomii literatury” i jej ścisły związek z pojęciem realizmu oraz odnalezienie przez badacza jednej z podstawowych właściwości „literatury krytycznej nowoczesności” w ujęciu jej języka jako „mowy niewymiennej”. Interpretacja tekstów Aleksandra Wata pokazuje jednak nieco inny sposób opisania literatury nowoczesnej w kategoriach wymiany, w którym idiomatyczność języka leży właśnie w nieskończonej możliwości substytucji.
Spowiedź Calka Perechodnika należy umieścić wśród najważniejszych świadectw Holocaustu. Jest to dzieło unikatowe, ponieważ wyszło spod ręki człowieka, który współpracował z nazistowskim oprawcą. Mundur żydowskiego policjanta nie uchronił autora pamiętnika przed osobistą tragedią. Ostatecznie sam musiał odprowadzić własną córkę i żonę na pociąg śmierci zmierzający w kierunku Treblinki. Wydarzenie to wpłynęło na temat oraz formę spisywanej przez mężczyznę relacji.
Perechodnik opisuje okupacyjną rzeczywistość z trzech różnych punktów widzenia: kata, sędziego oraz ofiary. Dwie pierwsze perspektywy mogą budzić wiele kontrowersji wśród szerszej publiczności, ponieważ Spowiedź jest nie tylko literackim rachunkiem sumienia, ale też wnikliwym aktem oskarżycielskim, w którym autor nie oszczędza rodzimej społeczności. Z tego względu łatwo zagubić postać Perechodnika jako ofiary Zagłady.
Wnikliwa lektura Spowiedzi pozwala wytyczyć jeszcze jedną perspektywę odczytywania literackich świadectw Holocaustu. Rzuca nowe światło na działalność Żydów-kolaborantów. Niektórzy z nich do końca życia żałowali tego, że przyłączyli się do armii zbrodniarzy. Pamiętnik Perechodnika to swego rodzaju balans między obowiązkiem moralnym względem rodziny a powinnością wobec narodu ginącego w obozach. Jest to dylemat moralny ujawniający się w przekroju całej twórczości o Shoah.
Opowiadaniom Fink poświęcono w Polsce wiele uwagi. W licznych recenzjach nie znajdziemy jednak kontekstu społecznego, w którym byli zanurzeni ich bohaterowie od chwili wybuchu wojny. Brakuje refleksji nad relacją większość–mniejszość, determinującą sytuację Żydów ukrywających się w Europie Środkowo-Wschodniej.
Na przekór założeniom polskiej krytyki, która wydobywa milczenie jako jedyny obszar świadectwa lub pyta, jak to się stało, że „ludzie ludziom zgotowali ten los”, w wypowiedziach formułowanych z perspektywy ofiar odnajdujemy nowy opis wydarzeń. Wychodzą przy tym na jaw strategie pomijania większościowej przemocy w dominującej narracji.
Dopiero z wykluczenia utrwalonego w kulturze wyrasta umykające wypowiedzeniu doświadczenie absolutnej samotności i egzystencjalnej rozpaczy eksterminowanych. Rozpoznanie ich statusu jako nie-ludzi w praktykach nazistów i lokalnych większości pozwala dostrzec i nazwać mechanizmy umożliwiające Zagładę.
Artykuł dotyczy opublikowanej w 2013 roku noweli Maxima Billera Im Kopf von Bruno Schulz, która w Polsce ukazała się pod tytułem W głowie Brunona Schulza w przekładzie Małgorzaty Mirońskiej (Warszawa 2014).
Tekst składa się z czterech części: w części pierwszej przedstawiam krótko autora, którego twórczość nie była do tej pory tłumaczona na język polski. Skupiam się na treści książki i próbuję umieścić ją w kontekście innych fikcji literackich, których bohaterem jest Schulz i/lub jego manuskrypty. Punktem wyjścia akcji utworu jest legendarny list, który Schulz miał jakoby wysłać przed drugą wojną światową do Thomasa Manna, wraz ze swoim opowiadaniem – jedynym napisanym po niemiecku. W artykule pytam o sensowność i trafność konfabulacji dokonanej na materiale historycznym w utworze literackim, który nie należy do gatunku biografistyki. W części drugiej analizuję treść noweli: aluzje i intertekstualne odniesienia do dzieł Schulza, szczególnie motywy sobowtóra i deziluzji. Część trzecia ma dać odpowiedź na pytanie, co nowego wnosi nowela Billera – nowego w warstwie literackiej, artystycznej i/lub faktograficznej – poza intertekstualną zabawą z dziełem Schulza? Ostatnia część artykułu poświęcona jest problemowi pamięci. Aby zrozumieć opisaną pracę pamięci, odwołuję się m.in. do Waltera Benjamina koncepcji „niewielkiego przekrzywienia (przesunięcia)” (kleine Verrückung) oraz „pomnienia” (Eingedenken).
Artykuł jest polemiką wybitnej znawczyni dzieła Zofii Nałkowskiej i edytorki jej Dzienników z poświęconym pisarce tomem zbiorowym, pretendującym do krytyki feministycznej. Większość autorek tego tomu tropi „ograniczenia” ideologiczne wielkiej pisarki, ikony feminizmu polskiego, sięgając niestety po skompromitowane zasady socrealizmu i po wzory popkultury, zwłaszcza internetowej mowy nienawiści (hate), czyli posługując się manipulacją i pomówieniami, w niezgodzie z tekstem Nałkowskiej. Ekstremalnym przykładem są dwa szkice kłamliwie imputujące autorce Medalionów antysemityzm. Tom, nie poddany redakcji wydawniczej, pełen jest błędów i pomyłek, także merytorycznych.
Artykuł skupia się na ciszy i milczeniu jako podstawowych wyznacznikach awangardowej estetyki negatywnej (definiowanej zgodnie z koncepcją Theodora W. Adorno). W tekście ograniczam się do przeanalizowania tego zjawiska na przykładzie Keine Sandkunst mehr… Paula Celana oraz Trzech pieśni op. 25 Antona Weberna. Punktem wyjścia jest refleksja nad strukturalną obecnością milczenia w dziele literackim i muzycznym. Odnosząc się do ustaleń badaczy dotyczących roli i sposobów wprowadzania ciszy do dzieła artystycznego (przede wszystkim do analiz Piotra Śniedziewskiego), wskazuję w analizowanych dziełach przejawy „dykcji milczącej”: rozbijanie i zanikanie słów, rezygnację z ekspresywnej narracji muzycznej, koncentrację na pojedynczej zautonomizowanej literze lub dźwięku, zanik składni czy znoszenie się znaczeń. Nagromadzenie strategii milczących okazuje się bowiem jedną z najważniejszych cech poetyki Celanowskiej oraz Webernowskiej i prowadzi do formowania utworu na podobieństwo nierozwiązywalnej zagadki.
Publikacja zawiera listy, komentarze i wstęp. W części 1 czytelnik znajdzie 3 listy Goldszmita z roku 1881, druk kolejnej korespondencji tegoż autora (11 wypowiedzi z lat 1881–1909) przewiduje się w jednym z następnych zeszytów „Pamiętnika Literackiego”. Wstęp koncentruje się wokół stosunku Orzeszkowej do kwestii żydowskiej: problemu równouprawnienia Żydów oraz zagadnienia wzajemnych relacji ludności polskiej i żydowskiej. Ważną wypowiedzią na ten temat jest tekst pisarki (Wstępne słowo) zamieszczony w publikacji Jakuba Goldszmita „Kalendarz dla Izraelitów” (1881). Aktywność Jakuba Goldszmita (brata Józefa, ojca Janusza Korczaka) pozwoliła zarysować tu obraz procesu akulturacji w rodzinie Goldszmitów. Z drugiej strony, dostarczyła przykładu dla zbudowania paraleli między podejściem rzeczników integracjonizmu a stosunkiem adresatki listów do sprawy polskiej (i żydowskiej zarazem). O ile w rozprawach publicystycznych pisarka zbliżała się niekiedy (mimo wielostronnego ujęcia) do stanowiska pozytywistów, rozpatrujących położenie Żydów instrumentalnie, przez pryzmat polskich interesów, o tyle w utworach literackich potrafiła przekroczyć ograniczenia, jakie polonocentryzm narzucał współczesnym. Daleka w tych utworach od podporządkowywania celów żydowskiej odnowy potrzebom polskiej modernizacji, umiała uwzględnić samodzielną rolę ruchu integracyjnego i docenić wewnętrzne wartości życia Żydów. Dostrzegała analogię między polskimi losami historycznymi a położeniem dziejowym ludu, który wniósł do kultury ideę monoteizmu oraz jej implikacje moralne.
Rec.: Tomasz Żukowski, Obrazy Chrystusa w twórczości Aleksandra Wata i Tadeusza Różewicza. Warszawa 2013
Recenzja omawia książkę Tomasza Żukowskiego Obrazy Chrystusa w twórczości Aleksandra Wata i Tadeusza Różewicza, wskazując z jednej strony na trafność wyboru klucza interpretacji poezji Wata i Różewicza oraz trafność zestawienia tych poetów, a z drugiej na szereg metodologicznych niespójności prowadzonego w niej wywodu. W konsekwencji wysokiej ocenie wielu fragmentów interpretacyjnych książki towarzyszy krytyczna ocena warsztatu metodologicznego jej autora, deklarującego przywiązanie do postrukturalnych kierunków myślenia, a głęboko zakorzenionego w tradycji hermeneutycznej.
Rec.: Ireneusz Piekarski, Z ciemności. O twórczości Juliana Stryjkowskiego. Wrocław 2010. „Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej”
Recenzja omawia książkę Ireneusza Piekarskiego poświęconą twórczości Juliana Stryjkowskiego i jej uwarunkowaniom biograficznym. Zaletą publikacji jest wnikliwa i odkrywcza analiza dorobku literackiego autora Austerii, podjęta w kontekście szeroko rozumianej kultury i filozofii żydowskiej oraz ustalenie nieznanych faktów z życia pisarza (np. daty debiutu), które rzucają nowe światło na jego twórczość.
Rec.: Sławomir Buryła, Tematy (nie)opisane. Kraków (2013)
Recenzja omawia monografię Sławomira Buryły Tematy (nie)opisane, poświęconą prozie o Zagładzie wydanej w Polsce po 1945 roku. Autorka recenzji pokazuje, jak dzięki drobiazgowym omówieniom Buryła odkrywa na nowo literaturę lat pięćdziesiątych i następnych, przywracając tę jej część badaniom nad polskim dyskursem Zagłady. W recenzji znalazły się omówienia poszczególnych problemów, na które wskazał Buryła w swojej książce (m.in. badań nad topiką Zagłady), uwagi na temat jej metodologii oraz zestawienie tej monografii z wcześniejszymi pracami Buryły. Recenzja, oprócz drobnych uwag krytycznych, pokazuje nowatorstwo książki i jej przydatność dla rozwoju studiów nad Zagładą.
Rec.: Grzegorz Niziołek, Polski teatr Zagłady. (Warszawa 2013)
Recenzja omawia monografię Grzegorza Niziołka Polski teatr Zagłady. To pionierskie opracowanie traktuje o wątkach holokaustowych w polskim teatrze powojennym. Autor nie ogranicza się do odnajdywania motywów holokaustowych, ale też ukazuje sposoby ich przemilczania, ukrywania.
