W dawnej myśli antropologicznej zwierzęta jako istotne elementy obrazowych opisów ludzkich postaw oraz działań są jednym z najważniejszych wyznaczników, które pozwalają określić tożsamość człowieka. Anonimowy autor powstałej w początkach XII w. kroniki, opatrzonej tytułem Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum, by unaocznić opisywane bitwy, często porównuje je bądź z polowaniami na groźnego zwierza (dzika, niedźwiedzia), bądź z zachowaniami innych zwierząt (lwa, wilka, świni, zająca, myszy, jeża czy smoka). Porównania te można interpretować w kontekście klasycznej teorii retorycznej: locus a comparatione, similitudo. Mimo dwojakich ograniczeń (tak Anonima zwanego Gallem jak też podmiotu/przedmiotu badań nad „poetyką doświadczenia”, zwerbalizowanego w Kronice polskiej) można powiedzieć, że na pytanie „kim i jaki jest człowiek?” dzieło to odpowiada „antropologicznie”: na polach bitew jest on wynaturzonym zwierzęciem, a walka wręcz pozwala dojrzeć siłę jego związków ze światem, ponad którym widzi siebie samego.
Pamiętnik Literacki 3 / 2008
Autorka w artykule stara się ukazać złożoność tradycji mitu Orfeusza oraz twórczości Jana Kochanowskiego na podstawie Pieśń II z Ksiąg wtórnych. We wstępie zarysowana jest historia tego motywu mitologicznego i łączące się z nim problemy metodologiczne. Dalsza część przedstawia, w jak kunsztowny sposób nawiązuje do niego Jan z Czarnolasu i jak ta tradycja oświetla interpretację tekstu.
Pieśń II, zwana potocznie „zaproszeniem Hanny do Czarnolasu”, okazuje się być utkana z misternie połączonych „miejsc literackich”. Mit Orfeusza splata się tu z mitem Sylena, a wspólnym mianownikiem dla obu tradycji jest figura mędrca, który zna tajemnice natury. W Pieśni II znajduje się też istotna dla renesansowego twórcy refleksja o mocy języka i mowy, będących świadectwem mądrości i cnoty.
Szkic ten rozważa zagadnienie wzajemnych zależności literackich między Janem Kochanowskim a Seneką-tragikiem. Mimo pozornego dystansu, jaki dzieli twórczość obu tych pisarzy, mistrz z Czarnolasu nie tylko wykazuje się znajomością takich dzieł Seneki, jak Fedra, Tiestes czy Agamemnon, ale i w przemyślany sposób z nich korzysta, o czym najdobitniej zaświadczają dwie pierwsze elegie zbioru Elegiarum libri IV, a w jeszcze poważniejszym stopniu jego Odprawa posłów greckich. Przy czym oddziaływanie to zaznacza się na różnorakich płaszczyznach, jako że Kochanowskiego interesują nie tylko wyczytane u Seneki opisy gwałtownych uczuć czy dydaktyczne pouczenia, lecz również stosowane przez niego rozwiązania techniczne. A zestawienie Odprawy z cyklem trojańskim Rzymianina ujawnia ponadto konfrontacyjną postawę polskiego poety wobec pozbawionego moralności świata tragedii Seneki. Dla dopełnienia tych rozważań wskazuje się przykłady przenikania sformułowań Kochanowskiego do późniejszych tłumaczeń Seneki-tragika pióra Łukasza Górnickiego i Jana Alana Bardzińskiego.
Próba rekonstrukcji atopicznej osobowości filozofa opisywanego w XVI-wiecznych dziełach polskich stanowi jeden z najbardziej frapujących tematów związanych z kulturą intelektualną doby odrodzenia. Zagadnienie atopii zostało poddane wielostronnej analizie: począwszy od próby określenia momentu, kiedy rodzi się atopia, poprzez trudności (aporie), z którymi musi zmierzyć się filozof oddający się myśleniu spekulatywnemu, aż do odtworzenia „dziwnej” osobowości filozofa. Zadanie to wymagało zarówno scharakteryzowania różnych przejawów eksterioryzacji osobowości (takich jak zaskakujący wygląd, obyczaje i sposób życia), jak również zbadania wewnętrznej motywacji tych zachowań. Obok postaci filozofów starożytnych zajęto się także przejawami atopii w życiu i działaniach filozofów polskiego renesansu – m.in. Stanisława Grzepskiego i Grzegorza z Sanoka.
W studium przedstawiono obraz wydarzeń historycznych w eposie biograficznym Samuela Twardowskiego pt. Władysław IV (1649). Poeta był jednym z czołowych twórców sarmackiej odmiany eposu, autorem obszernych poematów historycznych: Przeważnej legacyi oraz Wojny domowej. W artykule zanalizowane zostały chwyty artystyczne oraz sposób ukształtowania dziejów ojczystych z okresu wojen polsko-moskiewskich z początku XVII w., które dla poety okazały się ważnym tłem obrazu prezentującego przyszłego władcę Polski. W pracy twórczej Twardowskiego dostrzec można różnego rodzaju zabiegi heroizacyjne oraz fabularyzacyjne, których celem było, z jednej strony, ukazanie historii z punktu widzenia ojczystej racji stanu oraz szacunku dla ukochanego władcy, a z drugiej – przedstawianie dziejów jako kompleksu przykładów mogących służyć dydaktyce moralnej. W studium pokazano, w jaki sposób poeta osiąga owe cele.
Pierwsza część artykułu zawiera krytyczny przegląd dotychczasowych prób opisu wierszowanej nowiny oraz omówienie jej podstawowych wyznaczników gatunkowych. Zaprezentowane rozważania zmierzają do konkluzji, iż staropolska pieśń nowiniarska była zjawiskiem synkretycznym, o nieostrych granicach, wchłaniającym rozmaite konwencje wypracowane na gruncie innych gatunków poetyckich. Z drugiej strony, widoczna jest swoista ekspansja wierszowanych nowin, wywierających znaczny wpływ na rozwój niektórych odmian okolicznościowej poezji staropolskiej, co prowadziło do powstawania różnych form pośrednich, takich jak nowiny-panegiryki, nowiny-paszkwile, nowiny-pobudki czy nowiny-lamenty.
Druga część pracy przynosi propozycję typologii pieśni nowiniarskich przeprowadzoną w oparciu o kryteria kompozycji tekstu i intencji narracyjnej. W drodze szczegółowej analizy utworów wyróżniono trzy podstawowe odmiany wierszowanych nowin:
a) kronikarską – dominującą intencją narracyjną jest tu intencja informacyjna, tekst wypełnia zaś prawie w całości narracja prezentująca zdarzenia w sposób chronologiczny i stosunkowo szczegółowy;
b) lamentacyjno-religijną – w której na pierwszym planie znajduje się intencja moralizatorska oraz utwierdzanie odbiorcy w religijnym sposobie postrzegania i interpretowania zdarzeń jako kary bądź nagrody zesłanej przez Boga, a kompozycja tekstu zasadza się na swoistej fragmentaryczności i wplataniu elementów narracji w lamentacyjne narzekania oraz rozbudowane apostrofy błagalno-modlitewne;
c) polityczno-propagandową – gdzie główną intencją narratora jest przekonanie słuchacza do określonej koncepcji politycznej, a sama narracja ma charakter nierzadko wręcz szczątkowy i ustępuje licznym komentarzom, w których silnie zaznacza się żywioł panegiryczny bądź polemiczny czy satyryczny.
Praca jest omówieniem tego nurtu polskiej poezji z lat 1793–1806, dla którego inspiracją i głównym tematem był upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Rozważania autora oparte zostały na wyczerpującej literaturze przedmiotu oraz na obfitym materiale dokumentacyjnym, czerpanym z istniejących antologii, czasopism warszawskich i krakowskich przełomu XVIII i XIX wieku tudzież ze zbiorów archiwalnych. Na początku rozprawy znajduje się wyjaśnienie i historycznoliterackie umotywowanie terminu „poezja porozbiorowa”, która należy pod względem problematyki i struktury artystycznej do tzw. okolicznościowej poezji politycznej i której definicja również została w rozważaniach przytoczona.
Następnie całą twórczość poetycką z lat 1793–1806 podzielono na dwa okresy. Pierwszy, od roku 1793 do upadku powstania kościuszkowskiego, i drugi, od końca 1794 do ostatnich miesięcy 1806 roku. Wiersze i poematy należące do pierwszego okresu to przede wszystkim poetycka kronika wydarzeń, drugi okres przynosi w większości utwory będące wyrazem postaw ideowo-moralnych, stanu świadomości politycznej oraz doznań, uczuć i przeżyć polskiego narodu. Zarówno jego części patriotycznej, jak też nastawionej oportunistycznie i jawnie współpracującej z zaborcą, wreszcie zaś tej, która zajmowała stanowisko pojednawczo-asekuracyjne.
Uwagi, refleksje i ogólne wnioski zawarte w pracy obejmują nie tylko spuściznę poetycką znanych autorów (m.in. Adama Kazimierza Czartoryskiego, Jana Pawła Woronicza, Józefa Morelowskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Kajetana Koźmiana), ale także utwory anonimowe. Osadzone też zostały w szerokim kontekście historycznym i kulturowym.
Celem artykułu jest propozycja nowej możliwości interpretacji średniowiecznego Wiersza o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego. W literaturze przedmiotu nie ma zgody zarówno co do przynależności gatunkowej, jak i przyczyn powstania tego utworu. Autorka próbuje powiązać tekst z dawnymi formami honorowego zachowania się rodziny i przyjaciół zabitego, którzy pragną pomścić jego śmierć (tzw. „zemsta”). W wieku XV, podobnie zresztą jak jeszcze przez co najmniej dwa stulecia, ogromną wagę przywiązywano do sprawy czci, co ma związek z etosem rycerskim. Sprawa podlegała także rozmaitym uregulowaniom prawnym. Autorka artykułu twierdzi, że tematem analizowanego utworu jest hańba kasztelana. Jej rozgłaszanie nie przynosiło chluby rodowi, staje się to jednak zasadne, jeśli dostrzeżemy, że rodzina miała prawo do zemsty. W Polsce wytworzyła się także zrytualizowana forma odkupienia (tzw. „pokora”), której elementem była również opłata składana krewnym (tzw. „główszczyzna”). Jeśli sprawca nie chciał się oczyścić, rodzina mogła dochodzić sprawiedliwości. Zanim się jednak przystąpiło do jej wykonania, należało zawiadomić przeciwnika i ostrzec go, by miał się na baczności. To ostrzeżenie nazywano „odpowiedzią”, którą najczęściej formułowano jako groźbę zadania śmierci. Nie musiała być ona listem, mogła być również przekazana ustnie, ważne, aby dotarła do adresata. Zapowiedź zemsty nie zobowiązywała do jej bezwzględnego wykonania, ale miała znaczenie praktyczne. Zabójstwo bez owej odpowiedzi, przynajmniej w teorii, karano śmiercią, jeśli dokonano odpowiedzi – groził już tylko okup i więzienie. Istotne było jednak też coś innego: zadanie śmierci ukradkiem, bez odpowiedzi, uważane było za postępek podły oraz niegodny szlachcica i rycerza.
Tekst wypełnia ramy takiego listu: w pierwszym wersie mamy określonego adresata, wiadomo o którego zabitego chodzi i kto tę zemstę wykonuje – syn Andrzeja Tęczyńskiego. Dalsze domaganie się ofiar wymagało honorowego zachowania, jak przystało na szlachtę, zapowiedzi dalszego dochodzenia sprawiedliwości z żądaniem głów włącznie. W takim przypadku opisanie nieszczęścia, jakie dotknęło rodzinę, było uzasadnione, rozgłos zaś nie przynosił rodowi ujmy, bo jego członkowie podjęli i zapowiedzieli działania w celu ochrony czci.
W artykule omówiono zawartość i układ pierwszych zbiorowych wydań utworów Jana Kochanowskiego w kilku redakcjach (od redakcji A do redakcji D), opublikowanych przez słynnego ówczesnego edytora, Jana Januszowskiego. Układ utworów nie był przypadkowy, ale podporządkowany następującym kryteriom: językowemu (twórczość polska i łacińska; od redakcji C ta ostatnia wyłączona); tematycznemu (od wierszy o poecie do wierszy okolicznościowych); stylistycznemu (od stylu wzniosłego do prostego).
Artykuł przybliża zespół 24 prozatorskich intermediów zapisanych w kodeksie ze zbiorów Biblioteki Lwowskiej Akademii Nauk. Jednym z podejmowanych w rozprawie zagadnień jest proweniencja międzyaktów. Wywodziły się one najprawdopodobniej ze środowiska szkolnego (jezuickiego lub pijarskiego), choć wykorzystywały też obiegowe anegdoty znane m.in. z intermediów teatru popularnego. W artykule poddano analizie również fabułę intermediów, która, co zaskakujące, nie stanowiła tu elementu dominującego. Większość utworów przypominała bowiem afabularne dialogi. Przedmiotem artykułu jest też analiza warstwy słowno-językowej międzyaktów oraz omówienie wstawek wierszowanych, które urozmaicały intermedia. Zwrócono również uwagę na sposoby wywoływania efektu komizmu: gromadzenie niedorzeczności, absurdalnych sytuacji czy karykaturalne wyjaskrawienie anomalii np. w warstwie stylistycznej.
Tekst recenzuje książkę Grzegorza Franczaka, która przedstawia wyniki badań nad polską recepcją dzieła Petrarki Insignis obedientia et fides uxoris, stanowiącego przeróbkę ostatniej noweli Decameronu Boccaccia. Franczak omawia rękopiśmienne przekazy tekstu Petrarki powstałe w środowisku polskich humanistów, ukazuje na szerokim tle wielostronnych relacji kulturowych dzieje polskich wcieleń motywu Gryzeldy, bohaterki utworu, oraz proponuje edycję krytyczną Petrarkowskiego utworu.
Recenzja omawia Trivium poetów polskich, książkę o manieryzmie, klasycyzmie i baroku – trzech formacjach stylistycznych współistniejących w poezji końca XVI i XVII w. Studia Mrowcewicza, poza interesującymi propozycjami metodologicznymi, zawierają przenikliwe analizy twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Daniela Naborowskiego, Szymona Szymonowica, Jana Andrzeja Morsztyna i Zbigniewa Morsztyna.
Tekst dotyczy książki poświęconej barokowemu poecie Janowi Gawińskiemu. Obszerna i różnorodna twórczość tego pisarza doczekała się niedawno nowoczesnej monografii, autorstwa Dariusza Chemperka. Recenzja przedstawia układ i treść tej rozprawy.
Recenzja książki Grzegorza Trościńskiego, poświęconej Stanisławowi Herakliuszowi Lubomirskiemu, wskazuje na jej walory jako pracy analitycznej, komentuje także zawarte w niej propozycje interpretacji filozoficznych i religijnych aspektów twórczości wybitnego poety polskiego baroku.
W recenzji omówiono książkę Mirosławy Hanusiewicz Pięć stopni miłości, poświęconą poezji erotycznej polskiego baroku. Celem książki było ukazanie barokowych wyobrażeń miłości zmysłowej, sama zaś materia poetycka ma pomóc w odpowiedzi na pytanie, jak w XVII stuleciu rozumiano istotę miłości. Kluczem prowadzonych rozważań stał się tytułowy motyw pięciu stopni miłości, porządkujący teksty literackie na podejmujące wątki miłosnego wejrzenia, wymiany słów, pocałunku, dotyku oraz aktu seksualnego. Książka, choć nie jest syntezą, to jednak szeroko prezentuje polską twórczość miłosną XVII w. na tle dzieł literatury francuskiej, włoskiej i niderlandzkiej. Jako tło rozważań autorka przywołuje w niej twórczość epok wcześniejszych: starożytności, średniowiecza i renesansu. Dzięki temu możemy poznać korzenie liryki miłosnej polskiego baroku, a także dokonać porównań i ocenić jej oryginalność.
Tekst jest omówieniem rozprawy poświęconej specyficznemu zjawisku dawnego oratorstwa kościelnego, jakim był koncept w kazaniach barokowych. Recenzja przedstawia komplikacje teoretyczne, zwłaszcza w zakresie retoryki, które służą autorowi do zrekonstruowania dawnych wyobrażeń na temat kaznodziejskiego konceptu i wiodą go do ogólniejszych refleksji na temat barokowej estetyki.
Książka Grzegorza Rauby jest pracą interdyscyplinarną, która dotyczy refleksji nad ludzkim rozumem w piśmiennictwie polskiego baroku. Raubo analizuje różnorodne sposoby ujmowania rozumu zarówno przez twórców uczonych traktatów, jak i przez poetów. Omawia namysł autorów barokowych nad znaczeniem racjonalności w sferze społecznej, filozoficznej oraz religijnej.
Recenzja zawierającego 22 rozprawy zbioru poświęconego konceptowi w kulturze staropolskiej wskazuje w zasadniczej mierze na prezentowany tutaj nowatorski sposób ujmowania konceptu. Wartość poznawcza zbioru polega na ukazaniu konceptu na rozległym tle kultury dawnej, wyodrębnieniu ważnych wątków rozważań teoretycznych o koncepcie oraz na ukazaniu wielopostaciowości konceptu w literaturze polskiego baroku. Recenzja uwydatnia inspirujące znaczenie zbioru dla dalszych badań nad konceptem, zwraca też jednak uwagę na mało precyzyjny sposób pojmowania konceptu przez autorów kilku rozpraw opublikowanych w zbiorze.
Recenzja omawia książkę Tomasza Chachulskiego poświęconą relacjom między twórczością pisarzy oświecenia a spuścizną Jana Kochanowskiego. Analizując utwory czterech wybranych poetów – Konstancji Benisławskiej, Franciszka Karpińskiego, Ignacego Krasickiego oraz Franciszka Dionizego Kniaźnina – Chachulski rewiduje ugruntowane w literaturoznawstwie stereotypy i na badane zagadnienie rzuca całkiem nowe światło. Książka jest ważnym głosem w dyskusji nad wielopłaszczyznowymi związkami między renesansem a oświeceniem.
