Artykuł zawiera analizę stosunku Mickiewicza i Krasińskiego do Izraelitów jako wspólnoty etniczno-religijnej oraz przedstawia dzieje długoletniego sporu obu pisarzy, tyczącego sposobów ułożenia relacji polsko-żydowskich. Mickiewicz na przestrzeni dwóch dekad pracował nad koncepcją pojednania polsko-żydowskiego, opowiedział się za nadaniem Izraelitom w przyszłej Polsce pełni praw obywatelskich. Głosił też potrzebę ekumenicznego zbliżenia między chrześcijaństwem a judaizmem. Krasiński postrzegał Żydów, także przechrzczonych, jako przeciwników polskości i wrogów chrześcijaństwa; przewidywał, iż szlachecko-ludowy naród czeka długotrwała z nimi konfrontacja. W nowożytnym judaizmie widział religię skażoną grzechem odrzucenia Chrystusa. W myśli Krasińskiego antyjudaizm religijny splatał się z elementami antysemityzmu. Odmienność nastawienia do Żydów wynikała po części z przeciwstawnych projektów wspólnoty narodowej, którym hołdowali obaj poeci. Mickiewiczowi bliska była idea narodu jako zbiorowości wolnych i równych wobec prawa obywateli, nie różnicowanych za pośrednictwem kryteriów płci, etnicznego pochodzenia i religii. Krasiński skłaniał się ku etnocentrycznej formule narodu jako bytu złożonego z dwu stanów (szlacheckiego i chłopskiego), bytu obwarowanego granicami tożsamości plemiennej, kulturowej i religijnej.
Pamiętnik Literacki 2 / 2008
Autor poddaje analizie stosunkowo słabo opisane w polskiej literaturze naukowej broszury Ludwika Lublinera i Joachima Lelewela, wydane w odpowiedzi na sprowokowane przez publikacje „Gazety Warszawskiej” niesnaski polsko–żydowskie w r. 1859. Najbardziej interesującym aspektem tych broszur jest polemiczność wobec wątków antysemickich, zawartych w polskiej publicystyce lat pięćdziesiątych XIX w. i prezentowanie takiego pojmowania polskiego patriotyzmu, w którym za naturalne uznaje się przyznawanie się do polskości przez różne grupy etniczne i wyznaniowe, a odrzuca się całkowicie opozycję „swoi” katoliccy Polacy – „obcy” Żydzi. Dyskurs antysemicki, oparty na historycznie powtarzalnych stereotypowych sądach i uprzedzeniach, został, zwłaszcza przez Lelewela, rzeczowo podważony i zdemistyfikowany.
Artykuł poświęcony jest twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Stanowi próbę zarówno odkrycia śladów doświadczenia Zagłady w jego wierszach, jak i podążenia za tymi śladami, scalania ich i wreszcie zrozumienia wymowy znaczeniowej całości, którą tworzą. Analiza poezji Bugaja przeprowadzona została chronologicznie, zaczynając od interpretacji tekstów z r. 1940, kiedy zaczęto budowę „obszaru zagrożonego tyfusem”, po odczytywanie utworów z połowy r. 1943, kiedy upadło już powstanie w getcie warszawskim. Refleksję nad liryką autora Śpiewu z pożogi oparto m.in. o kontekst psychologiczny. Wiedza na temat mechanizmów Holokaustu, jaką niosą ze sobą badania z zakresu psychologii społecznej, pozwala bowiem w szczególnym świetle opisywać fenomen postawy Baczyńskiego wobec traumatycznych zdarzeń, których był świadkiem i uczestnikiem.
Studium o fałszywym mesjaszu to prezentacja twórczości Juliana Stryjkowskiego poprzez jeden literacki obraz, a jednocześnie próba przybliżenia jej najistotniejszego kontekstu: literatury, teologii i kultury żydowskiej. Pierwsza część rozprawy poświęcona jest dookreśleniu pogranicznego charakteru pisarstwa autora Głosów w ciemności. Ukazuje też bogactwo topiki mesjańskiej w XX-wiecznej literaturze żydowskiej, a także istotę i historię żydowskiego mesjanizmu. Część druga jest interpretacyjna. Zgromadzony w pracy materiał pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków: 1) fałszywy mesjasz to punkt, w którym zbiegają się wszystkie istotne wątki twórczości Stryjkowskiego; 2) intertekstualny dialog toczy się tu głównie z literaturą i kulturą żydowską; 3) mesjanizm w ujęciu pisarza prowadzi zawsze do klęski, a w ostatecznym rozrachunku przyczynia się do zniewolenia człowieka, a nawet do totalitarnego zniewolenia.
Przełożyła Agata Zawiszewska
W pierwszej części artykułu Siegfried J. Schmidt dokonuje klasyfikacji i opisu zarzutów (natury metodologicznej, epistemologicznej i metateoretycznej) stawianych literaturoznawstwu empirycznemu oraz własnych kontrargumentów. W drugiej części prezentuje wyniki uzyskane w ramach projektu badawczego, poświęconego wykryciu rodzajów zarzutów, które można znaleźć w recenzjach prac z dziedziny literaturoznawstwa empirycznego. Za najważniejsze motywy oporu wobec empirycznych badań literackich uznaje Schmidt: odrzucenie w ich ramach rozróżnienia między naukami humanistycznymi a naukami przyrodniczymi; dążenie do wypracowania precyzyjnej terminologii i metod, których stosowanie daje wyniki możliwe do weryfikacji przez każdego, kto zastosuje tę samą procedurę; przeniesienie uwagi z tekstu literackiego jako centrum badań literackich na tekst literacki rozumiany jako element złożonego systemu „literatury”; twierdzenie, że interpretacja tekstu nie jest najważniejszym zagadnieniem w badaniach literackich, lecz jednym z wielu zagadnień; promowanie koncepcji kultury, w której obok tradycyjnych dziedzin „wysokich”, takich jak religia, nauka, sztuka, mieszczą się jako równie ważne dziedziny określane lekceważąco „kultura popularna” czy „kultura mediów”. Analiza zarzutów dokonana przez autora artykułu dowodzi, że zależą one od indywidualnych kompetencji, oczekiwań i uprzedzeń recenzentów, nie zaś od uzgodnionego stanowiska w dyscyplinie, którą recenzenci reprezentują.
W historii literatury utarł się pogląd, że Sienkiewicz w swym pisarstwie nie zajmował się polskimi Żydami. Choć istotnie nie stworzył wyrazistej postaci Izraelity w prozie fabularnej, to kwestii żydowskiej poświęcił wiele tekstów.
W części pierwszej artykułu omówiono lub przytoczono w układzie chronologicznym owe teksty pisarza (w tym jeden dotąd nie drukowany), część drugą przeznaczono na prezentację prasowych opinii Żydów – także w porządku chronologicznym – o najpopularniejszym naszym prozaiku przełomu XIX i XX wieku oraz reakcji prasy polskiej na te opinie i na temat nazwany ogólnie „Żydzi o Sienkiewiczu”.
Starano się przedstawić ewolucję poglądów autora Trylogii na społeczność żydowską zamieszkującą ziemie polskie: od stereotypowego obrazu „bezproduktywnych geszefciarzy”, żyjących kosztem „naszej ziemi”, do postrzegania Żydów jako wartościowej mniejszości wyznaniowej polskiego społeczeństwa, nad której asymilacją kulturową należy pracować.
Tekst jest rekonstrukcją biografii Marka Eigera, pochodzącego z rodziny znanych międzywojennych przemysłowców, właścicieli koncernu „Portland-Cement”. Marek Eiger zapisał się w dziejach literatury polskiej jako Stefan Napierski – wybitny krytyk, poeta, powieściopisarz, aforysta, tłumacz i wydawca znakomitego dwumiesięcznika „Ateneum”. Życiorys artysty – dotychczas w słownikach i encyklopediach literackich zamykany datami urodzin (15 III 1899) i śmierci (2 IV 1940) oraz punktowany wydaniami jego książek i artykułów – dopełniony został wieloma informacjami opisującymi życie i osobowość przedwcześnie i tragicznie zmarłego twórcy.
Autor artykułu omawia najważniejsze edytorskie problemy, jakich przysparzają dzieła Leopolda Buczkowskiego. Badacz dokonuje rekonesansu dorobku pisarza, przywołując zarówno utwory opublikowane, jaki i te znajdujące się w zbiorach Muzeum Literatury.
Przedmiotem szczegółowych rozważań są dwie powieści: Wertepy i Czarny potok. W przypadku Wertepów badacz prezentuje perypetie z cenzurą, rekonstruuje fragmenty usunięte przez cenzurę oraz zastanawia się nad problematyczną genezą utworu. Czarny potok omówiony jest pod kątem trudności, jakie wywołuje lektura tego tekstu. Badacz próbuje odpowiedzieć na pytanie, jak tekst uczynić bardziej zrozumiałym wykorzystując narzędzia, jakimi dysponuje edytor.
W artykule omówione zostały najwcześniejsze opowiadania Stanisława Lema. Nową perspektywę badawczą wprowadza odnaleziona w archiwach cenzury PRL wzmianka o nieudanej próbie opublikowania w 1949 r. zbioru Wywiad i atomy. Autorka uważa, że zatrzymanie tekstu przez krakowski oddział Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w znaczący sposób wpłynęło na decyzję Lema o wyborze tematyki fantastycznej.
Tekst ten omawia książkę, w której autor dokonuje interpretacji opowieści niesamowitych Józefa Bogdana Dziekońskiego na tle nurtu niesamowitości i fantastyki w twórczości drugiego pokolenia romantyków polskich.
Jest to recenzja dwóch ostatnich książek Jerzego Jarzębskiego: Prowincja Centrum. Przypisy do Schulza i Natura i teatr. 16 tekstów o Gombrowiczu. Autor dzięki niezwykle oryginalnej metodzie analitycznej, przedstawia spójne i syntetyzujące interpretacje twórczości dwóch klasyków polskiej literatury. Wykładnie te okazują się bliskie komentarzom powstającym w obszarze wpływów metodologii poststrukturalistycznej.
Tekst omawia zredagowaną przez Jana Tomkowskiego książkę, upamiętniającą setną rocznicę urodzin Leopolda Buczkowskiego. Na tom składa się około dwudziestu tekstów wspomnieniowych, kilkanaście listów autora Czarnego potoku oraz krótkie kalendarium jego życia i twórczości. Ponadto na końcu książki załączono zdjęcia, przedstawiające Buczkowskiego wraz z rodziną oraz jego dzieła plastyczne.
Autor recenzowanej książki, Stanisław Rogala, zinterpretował badaną prozę przy użyciu tradycyjnych pojęć poetyki, tymczasem recenzent polemizuje z tym założeniem, twierdząc, że utwory Filipowicza należały do tak różnych okresów historycznoliterackich, iż należy stosować do nich różne poetyki. Zamiast ograniczać się do rozpoznania cech typowych dla powieści socrealistycznej warto było wniknąć w ukryte, lecz ważniejsze związki ówczesnych utworów z poszczególnymi gatunkami, do których należała m.in. sielanka; podobnie zamiast analizować narrację personalną i auktorialną w nowelach wypadałoby prześledzić tropologiczny charakter owych tekstów powodujący ich „poetyckość”. Jeszcze inny problem pojawia się w przypadku opowiadań wojenno-obozowych – tego tematu nie powinno się przedstawiać w taki sam sposób jak inne, gdyż problematyka ta wpływa na cały język współczesnej humanistyki, stąd warto np. wskazywać w świadectwach Filipowicza te elementy doświadczenia wojennego, które zostały przeoczone w dotychczasowej refleksji nad Holocaustem.
Recenzja prezentuje pierwszą monografię twórczości Andrzeja Trzebińskiego autorstwa Elżbiety Janickiej. Badaczka przedstawia w niej (krytycznie), opierając się na rozbudowanej literaturze przedmiotu, najważniejsze zagadnienia dotyczące pisarstwa Trzebińskiego.
Recenzowana tu książka Tomasza Kunza o strategiach negatywnych w poezji Tadeusza Różewicza to próba monografii. Autor podsumowuje dzisiejszy stan wiedzy o twórczości Różewicza oraz składa nowe propozycje interpretacyjne i metodologiczne. Książka Kunza jest ciekawa nie tylko jako dzieło z zakresu historii literatury, ale także jako świadectwo przemian strukturalizmu – najważniejszego nurtu w polskiej nauce o literaturze. Ukazuje w równym stopniu jego siłę, jak i słabości.
Recenzja omawia monografię Aliny Molisak Judaizm jako los, poświęconą Bogdanowi Wojdowskiemu. Jest to książka ważna dla polskiego literaturoznawstwa. Brakowało w nim bowiem od dawna całościowego opracowania twórczości tego autora, a szczególnie jej oglądu w perspektywie żydowskiej – wszak Wojdowski to pisarz polski, lecz prawie cała jego spuścizna dotyczy świata żydowskiego z czasów Zagłady i po niej.
Recenzja omawia książkę Bartłomieja Krupy zajmującą się wspomnieniami obozowymi jako specyficzną odmianą pisarstwa historycznego. Krupa bada status tekstów obozowych (wspomnień, dzienników i dzieł sensu stricto literackich) ze stanowiska metodologii postmodernistycznej.
Jest to omówienie księgi jubileuszowej wydanej z okazji 70 rocznicy urodzin Profesora Czesława Kłaka, znakomitego badacza literatury polskiej.
