Przełom: lata 1944–1948 w literaturze polskiej
Plik z tekstem
Artykuł dotyczy przełomowych w historii polskiej literatury lat 1944–1948. Właśnie wtedy rozstrzygało się to, czy literatura polska będzie wiarygodna po wojnie czy nie. Zależało to od tego, na ile zdoła zapisać apokaliptyczne, wojenno-okupacyjne doświadczenie, czy sięgnie do jego istoty i znajdzie dla wyrażenia go formę nową. Temu wyzwaniu sprostała proza Tadeusza Borowskiego i poezja Tadeusza Różewicza. Wyeksponowaniu tego przełomu służy przywołany kontekst historycznoliteracki, którego zakres obejmuje Dwudziestolecie międzywojenne, lata II wojny światowej, socrealizm, przełom roku 1956 i 1989 oraz utwory lat ostatnich. Specjalne miejsce zajmuje w artykule romantyczny punkt odniesienia, kluczowy dla polskiej literatury powojennej, a zwłaszcza dla przełomowych zmian dokonanych w niej za sprawą twórczości Borowskiego i Różewicza w latach 1944–1948.
Poddana „dławiącej nienawiści”? Rosja Beaty Obertyńskiej
Plik z tekstem
Prezentowany szkic stanowi próbę takiej lektury książki Beaty Obertyńskiej W domu niewoli, która uzasadni niekwestionowane, choć aprioryczne jej miejsce w polskiej literaturze łagrowej, a jednocześnie zmierzy się z irytującą, deklarowaną wprost nienawiścią autorki wobec wszystkiego, co rosyjskie. W porządku narracji, odtwarzającej koleje losu narratorki w Związku Sowieckim, oraz w strukturze opowiadania odczytać można bowiem dynamikę trudnego procesu przezwyciężania wrogości. Owo uczucie ujawnia się jedynie na płaszczyźnie książki rejestrującej emocjonalnie odbieraną rzeczywistość. Kolejna warstwa wpisuje doświadczenia indywidualne narratorki w tradycję narodowej martyrologii; Obertyńska podkreśla jednak wspólnotę cierpienia Polaków i Rosjan. Na najgłębszym zaś poziomie odnajdujemy próbę analizy sowieckiej rzeczywistości, porównanie Rosji dawnej, „prawdziwej”, z imperium stalinowskim. Obertyńska zrozumiała w łagrze fenomen rodzenia się u Rosjan wewnętrznej wolności. Dzięki temu możliwe stało się przezwyciężenie atawistycznej wrogości do Rosji, a także odejście od stereotypowego obrazu Rosjanina, z którym autorka trafiła do „domu niewoli”.
Zło opisane językiem powszedniości. Odpowiedź Tadeusza Borowskiego na zmianę warunków postrzegania rzeczywistości
Plik z tekstem
Artykuł ujmuje opowiadania Tadeusza Borowskiego z tomu Pożegnanie z Marią jako studium zła antropologicznego. Rozważa problem, w jaki sposób nie nazwane dotąd doświadczenie historyczne okazało się nowym uosobieniem zła i przybrało kształt tego, co powszednie. Stawia tezę, iż zło, które dotknęło również samego pisarza, ujawnia się w jego utworach jako struktura językowa dowodząca niedosłowności doświadczenia. Opowiadania mówią o balansowaniu na krawędzi bytu i tego, co jeszcze nie nazwane, a oto wyłania się z niebytu i na nowo definiuje ludzką obecność w świecie. W słowniku ludzi wolnych to zło, w kształtującym się właśnie słowniku zlagrowanych – element powszedniości. Pisarz obnaża umowność języka ludzi wolnych. Jego ograniczenia stają się wyraźne w zestawieniu z drastycznymi okolicznościami, nie posiadającymi jeszcze własnej „umownej prawdy”.
Socrealistyczny apokryf a kult komunistycznych świętych
Plik z tekstem
Jednym ze świadectw „głębinowej” wspólnoty wrogów jawi się socrealistyczna reaktywacja apokryfu. Średniowieczny w formie, komunistyczny w treści soc-apokryf staje się formą gatunkową opowieści biograficznych poświęconych wodzom proletariackiej rewolucji, jako prawowierny przekaz komunistycznej wiary wypełnia luki pism kanonicznych, konkretniej: oficjalnych biografii wodzów. „Inżynieria dusz ludzkich” w mniejszym stopniu wykorzystuje swoistą dla apokryfu sztukę obrazowania, w większym zaś podejmuje jego parenetyczno-perswazyjną funkcjonalność.
Pół wieku z cenzurą. Przypadek Tadeusza Konwickiego
Plik z tekstem
Proza Tadeusza Konwickiego była kształtowana w nieustannym dialogu z cenzurą. Autor starał się przemycić niezależną wizję partyzanckich zmagań w podwileńskich lasach, stalinizmu i szarej, przygnębiającej rzeczywistości PRL. Język powieści Konwickiego zawiera wiele pułapek zastawianych na pracowników Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Precyzyjny sposób narracji, w której każdy szczegół miał swoje znaczenie, częste celowe zacieranie związków przyczynowo-skutkowych i świadome stosowanie strategii przemilczania tworzyły subtelną i błyskotliwą poetykę Dziury w niebie, Sennika współczesnego i Wniebowstąpienia. Wydanie tej ostatniej spowodowało, że Konwicki został w r. 1967 objęty zapisem cenzuralnym. Stąd Zwierzoczłekoupiora (1969) – powieść pozornie dla dzieci – cenzorzy potraktowali ze słuszną podejrzliwością. Przy publikacji w drugim obiegu świadomość braku cenzorskiego ołówka mogła prowadzić do zbyt dosadnej, mało subtelnej narracji i w rezultacie do otarcia się o kicz. Interesujący był natomiast wydany w oficjalnym obiegu Nowy Świat i okolice (1986), który zawiera przewrotny dialog z cenzorem – dyskusję o granicach swobody pisarza.
Umysł i nauka wobec chaosu historii w „Czasie nieutraconym” Stanisława Lema
Plik z tekstem
Artykuł podejmuje temat uwarunkowań struktury i historycznej problematyki debiutanckiego cyklu powieściowego Stanisława Lema. Historia, która w Czasie nieutraconym przybrała postać chaosu i okrucieństwa drugiej wojny światowej, przez młodego Lema widziana jest jako czynnik opozycyjny wobec działalności poznawczej człowieka, niszczący uzdolnione jednostki i wypaczający powołanie nauki.
Historia kształtuje też strukturę trylogii: wojenny zamęt został wymodelowany przez Lema w niespójnej kompozycji cyklu, co jest symptomem niewystarczalności form tradycyjnej prozy powieściowej dla tematyki wojennej. Czas nieutracony jest częścią szerszego procesu zaistniałego w polskiej prozie powojennej, choć z powodu swojego socrealistycznego sztafażu został niesłusznie zapomniany.
Artykuł wskazuje także obecne w cyklu filozoficzne i naukowe problemy, które zostały rozwinięte w dojrzałej twórczości pisarza. Czas nieutracony stanowi katalog ulubionych Lemowskich tematów, z którego można wyprowadzić główne linie problemowe jego beletrystycznego i eseistycznego pisarstwa.
„Jeżeli okoliczności nie pozwalają powiedzieć prawdy...” O nie wydanym niemieckim przekładzie „Gwiazdy zarannej” Marii Dąbrowskiej
Plik z tekstem
Artykuł dotyczy kłopotów Marii Dąbrowskiej związanych z przekładami jej utworów na język niemiecki, zwłaszcza tomu Gwiazda zaranna, w którym najważniejszym opowiadaniem było Na wsi wesele. Odtwarza polityczne tło trudnych kontaktów pisarki z wydawcami niemieckimi, różnych w przypadku wydawców wschodnio- i zachodnioniemieckich. O ile trudności z wydaniem tomu w NRD brały się ze strachu przed zaprezentowaniem czytelnikowi nowej formuły literatury polskiej, nazwanej wkrótce „odwilżową”, to dla wydawców w Niemczech Zachodnich utwory te – jeżeli nie niosły szczególnych treści politycznych – były nieatrakcyjne i przestarzałe. Atmosfera skandalu, jaka wytworzyła się wokół zablokowania publikacji opowiadania Na wsi wesele, zapowiadała więcej, niż czytelnik niemiecki mógł otrzymać w akcie lektury. Korespondencja Dąbrowskiej z wydawcami niemieckimi ujawnia absurdy wymagań cenzorskich w NRD w okresie, gdy nawet w Związku Radzieckim i Czechosłowacji obostrzenia te zostały znacznie złagodzone. Walka pisarki o zmianę treści posłowia do zbioru Der dritte Herbst pokazuje zakres przekłamań dotyczących najnowszej historii Polski w propagandzie niemieckiej około 1960 r. oraz brak kompetencji w prezentowaniu wybitnych dzieł literatury polskiej i ich autorów. Korespondencja ta sugeruje też, że wysoki poziom przekładu opowiadań z tomu Gwiazda zaranna i innych był zasługą nie tylko podpisanego pod nim Eberharda Dieckmanna, ale w znacznym stopniu także Jana Pierzchały, pracującego wówczas w Berlinie jako attaché kulturalny. Z cytowanych listów Dąbrowskiej wyłaniają się też niektóre jej poglądy na sztukę tłumaczenia.
Realizm przełomu. Tekst wewnętrzny w prozie Fiodora Dostojewskiego
Plik z tekstem
Autor rozprawy analizuje specyficzną konstrukcję w powieściach Fiodora Dostojewskiego, jaką nazywa tekstem wewnętrznym. To umieszczona w ramach utworu literackiego dodatkowa struktura znakowa, powodująca przywołanie opozycji tekst–rzeczywistość (co różni ją od zwykłego przypadku „opowieści w opowieści” i cytatu). Dzięki niej twórczość rosyjskiego pisarza nie tylko mieści się w granicach szeroko rozumianego realizmu, ale jednocześnie stawia problem relacji między literaturą a rzeczywistością w ogóle. Przywołuje tym samym dawniejszy „przedbalzakowski” model powieści, którego źródła należy szukać w Don Kichocie Cervantesa. Model ów kwestionuje wiarygodność narratora oraz oczywistość świata przedstawionego. Autor rozprawy dowodzi, że zarówno tekst wewnętrzny, jak i rzeczywistość przedstawiona znajdują się u Dostojewskiego w dialektycznym napięciu, nieprzerwanie współkształtując się wzajemnie.
Twórczość Jarosława Iwaszkiewicza w ocenie radzieckich, rosyjskich i ukraińskich badaczy literatury
„Chwilowy” tłumacz i recenzent – Julian Stryjkowski
„Odwilż” u literatów. Rok 1956 w „Dzienniku” Jerzego Zawieyskiego
O nieznanym etapie wydawniczych losów „Bram raju” Jerzego Andrzejewskiego
Rec.: Józef Wróbel, Miara cierpienia. O pisarstwie Adolfa Rudnickiego. Kraków (2004)
Rec.: Andrzej Werner, Wysoko. Nie na palcach. O pisarstwie Jana Józefa Szczepańskiego. (Kraków 2003)
Rec.: Małgorzata Jarmułowicz, Sezony błędów i wypaczeń. Socrealizm w dramacie i teatrze polskim. Gdańsk 2003
Rec.: Tomasz Stępień, Zabawa – poetyka – polityka. Katowice 2002
Rec.: Pierre Bourdieu, Reguły sztuki. Geneza i struktura pola literackiego. Przekład Andrzej Zawadzki. Kraków (2001). „Horyzonty Nowoczesności”. [T.] 20
Rec.: Marek Adamiec, Dzieło literackie w Sieci. Pomysły, hipotezy i interpretacje z pogranicza wiedzy o literaturze, kulturze masowej i współczesnej technologii. Gdańsk 2004
Do Redakcji „Pamiętnika Literackiego”
