Artykuł prezentuje sylwetki trzech kobiet (Salomea Pilsztynowa, Ludwika Śniadecka i Jadwiga Zamoyska), które podróżując do Turcji w XVIII i XIX wieku nie tylko zdobywały nowe doświadczenia, ale też realizowały – odpowiedni dla swojej kondycji i okoliczności kulturowo-historycznych – ideał swoistej emancypacji. Salomea Pilsztynowa spisała w drugiej połowie XVIII wieku wspomnienia zatytułowane Proceder podróży i życia mego awantur (wydane w 1962 roku). Jadwiga Zamoyska jest autorką Wspomnień, przygotowanych w latach 1893–1895, wydanych w 1961 roku w opracowaniu Marii Czapskiej. Ludwika Śniadecka jest prezentowana w napisanej przez Marię Czapską biografii, zawierającej unikalne świadectwa w postaci fragmentów listów córki profesora Jędrzeja Śniadeckiego. W ówczesnej literaturze polskiej tego typu dokumenty nie są częste – kobiety rzadziej niż mężczyźni podróżowały, rzadziej też spisywały relacje. Wspomnienia bohaterek artykułu są tym cenniejsze, że dekonstruują ówczesny dyskurs orientalistyczny, tworzony przez zaangażowanych w politykę i handel mężczyzn. Istotną cechą autorek jest ich narodowa identyfikacja, która zawiera w sobie elementy historycznych związków ze Wschodem, a także uwikłanie w bieżącą politykę. Spotkanie z Orientem bohaterek artykułu oznacza odrzucenie stereotypów, otwartość na to, co inne, wyzwala w nich ciekawość poznawczą i umiejętność samodzielnego myślenia. W ten sposób prowadzi do ukształtowania się podmiotowości podróżujących kobiet.
Turcja Mickiewicza
Autor rozprawy wskazuje na duże znaczenie Turcji nie tylko w literackim obrazie świata najwybitniejszego polskiego poety romantycznego Adama Mickiewicza (1798–1855). Dorastał on w Nowogródku, na ziemiach dzisiejszej Białorusi, gdzie bardzo silną grupę stanowili Tatarzy, związani z kulturą turecką i polską, zmarł zaś w Stambule w czasie wojny krymskiej, pojechał tam jako emisariusz polityczny. Obraz Turcji u Mickiewicza pełen był ambiwalencji. Najwyraźniej rozwinął go w wykładach w Collège de France w Paryżu. Turcję przedstawiał jako historycznego wroga, z którym Rzeczpospolita toczyła wojny, ale też jako jedyne państwo, które miało, jak głosił mit historyczny, nie uznać rozbiorów Polski. W dziełach poety, w ich leksyce, dość silnie zaznaczają się także wpływy kultury tureckiej, która, np. w stroju, militariach, silnie oddziaływała na polską szlachtę.
Artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie o wątki indyjskie w dziełach mistycznych Juliusza Słowackiego. Śledząc twórczość autora Kordiana, można stwierdzić, że poeta adaptuje pewne elementy myśli indyjskiej na potrzeby swojej twórczości. W Genezis z Ducha i Dziejach Sofos i Heliona metempsychiczna droga ducha wiedzie przez wszystkie narody od indyjskiego początku, co zbliża Słowackiego do Heglowskiej koncepcji dziejów rodzaju ludzkiego. Natomiast w Królu-Duchu wybrzmiewają tony indyjskiej przeszłości Słowiańszczyzny. Słowackiego interesował indyjski obyczaj palenia wdów, którego echa odnajdywał w kulturze prasłowiańskiej – w Królu-Duchu na stosach płoną słowiańskie księżniczki. Można pokusić się o stwierdzenie, że Słowackiemu udało się zrealizować wielkie marzenie Friedricha Schlegla i jeden z najważniejszych postulatów romantyzmu – stworzył nowy mit, czerpiąc inspirację z Indii odkrytych przez Europejczyków.
„Wynalezienie” komparatystyki literackiej, Stambuł, 1933. Przełożyła Olga Mastela
Odnosząc się do podejmowanych w ostatnich latach – przez różnych uczonych – prób zredefiniowania komparatystyki, Emily Apter w tekście Globalne translatio śledzi stambulskie początki literaturoznawstwa porównawczego, datujące się na lata trzydzieste XX wieku. W odbywającej się tam wówczas (na tle mozaiki języków Wschodu i Zachodu) ogólnoświatowej wymianie idei dostrzega prawdziwe zalążki transnarodowego humanizmu czy właśnie globalnego translatio. Kreśląc obraz ówczesnego Stambułu jako miasta przyciągającego uczonych z całej Europy oraz ukazując, jak ogromny wpływ na rozwój intelektualny tureckich studentów i wykładowców miał m.in. austriacki romanista Leo Spitzer, zatrudniony na Wydziale Literatury Uniwersytetu Stambulskiego w latach 1933–1936, badaczka w pewnym sensie rewiduje założycielski mit wygnania stworzony przez Ericha Auerbacha w Posłowiu do Mimesis. Jej zdaniem, Stambuł nie był w tym okresie ani odludziem, ani pustynią intelektualną, jak zdawał się go postrzegać Auerbach. Przeciwnie, Apter utrzymuje wręcz, że wzięcie pod uwagę faktu, iż Spitzer założył w tym mieście tętniącą życiem szkołę filologii, sam uczył się tureckiego, w swoich pracach zaś posługiwał się wieloma językami, może mieć znaczący wpływ na obecne rozumienie komparatystyki jako „uświatowionego” komparatyzmu mniejszościowego. Dowodząc, że wczesna komparatystyka literacka już od swego zarania była zglobalizowana, badaczka przestrzega przed zapominaniem o tych źródłach myśli literaturoznawczej na rodzącym się właśnie globalnym rynku kultury.
W bogatym życiorysie Jana hrabiego Potockiego znajdziemy dłuższy pobyt na wyspie Malcie. Niestety, pisarz nie pozostawił nam ani opisu wyspy owego czasu, ani obrazu zakonu kawalerów maltańskich, którego w końcu został członkiem. O jego znajomości Malty i środowiska, w którym przebywał, świadczą jedynie postacie maltańczyków pojawiające się na kartach Rękopisu znalezionego w Saragossie, i ich własne wzmianki dotyczące życia zakonu. Ponieważ jednak istnieją relacje podróżników z czasów Potockiego (np. Brytyjczyka Patricka Brydone’a), możliwe jest odtworzenie ówczesnego obrazu Malty i zakonu maltańskiego. Niniejszy esej jest próbą pokazania czytelnikowi, jak wyglądała wyspa Malta, jej mieszkańcy i zakonni rezydenci w czasie, w którym przebywał na niej Jan Potocki.
Wśród wielu polskich podróżników, którzy w XIX wieku odwiedzili Egipt, na szczególną uwagę zasługuje Juliusz Słowacki. Przebywał on w Egipcie od 20 października 1836 do końca tegoż roku. Towarzyszem podróży Słowackiego był Zbigniew Brzozowski, a równocześnie, choć osobno, podróżowali po Egipcie ich znajomi, bracia Stefan i Aleksander Hołyńscy. Wszyscy oni, z wyjątkiem poety-emigranta, byli bogatymi ziemianami.
Słowacki odwiedził Aleksandrię i Kair, obejrzał wnętrze piramidy Cheopsa i wdrapał się na jej szczyt, a następnie dotarł Nilem aż do wyspy Philae na południu. Po drodze zachwycał się ruinami świątyń i grobowcami faraonów. Był przeciwny profanacji grobowców i rabunkowi zabytków egipskich przez europejskich kolekcjonerów i ich agentów.
Plonem podróży Słowackiego były poetyckie refleksje dotyczące dziejów Egiptu i jego zabytków. Przewyższają one współczesne Słowackiemu utwory „egipskie” poetów zachodnich, nie wyłączając Ozymandiasa Shelleya (który zresztą nigdy nie był Egipcie).
Niedawno odnaleziono notatnik Słowackiego z podróży na Wschód, zawierający rysunki, notatki i wiersze. Ten notatnik, należący do warszawskiej Biblioteki Krasińskich, uważany za zniszczony w czasie wojny, trafił poprzez różne koleje wojennych losów do biblioteki w Moskwie i jest obecnie przedmiotem prac edytorskich polskich specjalistów.
Autorka artykułu kreśli sylwetkę polskiego profesora-komparatysty, kładąc nacisk na okres jego działalności w Czechach jako badacza czesko-polskich związków literackich oraz recepcji literatury polskiej w Czechach. Stara się wyjaśnić dzieje przyjęcia jego opus magnum, którego część pierwsza, Polská účast v českém národním obrození (tomy 1–3), była odebrana pozytywnie, trylogia zaś druga, nawiązująca do poprzedniej, a dotycząca roli polskiego romantyzmu w czeskim życiu duchowym (trzy monografie: Adam Mickiewicz v Čechách, Zikmund Krasiński v české literatuře oraz Juliusz Słowacki w Czechach) pozostała w maszynopisie i jest najwyraźniej nieznana, konsekwentnie bowiem bywa przemilczana przez współczesnych czeskich badaczy czeskiej romantyczności (romantično).
Powieść Henryka Sienkiewicza Quo vadis w przekładzie autorstwa Hong Nan-Pa, który ukazał się częściowo w prasie w 1920 roku (wydanie książkowe 1921), miała ogromny wpływ na życie społeczne w Korei. Społeczeństwo koreańskie lat dwudziestych XX wieku interesowało się cywilizacją Zachodu i jej nowoczesnymi wartościami. W tym czasie przekładano na koreański wiele dzieł literatury zachodniej, lecz z powodu sytuacji politycznej zdarzały się ingerencje cenzury (np. w przypadku prasowej publikacji Quo vadis).
Hong Nan-Pa podjął się tłumaczenia Quo vadis z racji alegorii patriotycznej, jak i z uwagi na rozbudowany wątek miłosny, dzięki czemu powieść trafiała w gusty koreańskiego społeczeństwa, w którym, z jednej strony, panowały wówczas nastroje antykolonizacyjne, a z drugiej, następowały przemiany kulturowo-obyczajowe związane z tzw. dyskursem o miłości.
Listy Jana Parandowskiego, Dawida Lazera i Dawida Ben Guriona
W artykule zaprezentowano korespondencję Dawida Lazera z Janem Parandowskim i Dawidem Ben Gurionem dotyczącą hebrajskiego przekładu Mitologii Parandowskiego. Autorów listów łączy zamiłowanie do antyku, literatury helleńskiej i języka greckiego. Publikacja materiałów źródłowych została poprzedzona omówieniem danych biograficznych osób włączonych w wymianę listów. Szczególnie szeroko zaprezentowano sylwetkę autora przekładu, Dawida Lazera, syna Szymona Menachema Lazera (redaktora „Ha Micpe”). Życie w pobliżu spraw zawodowych ojca wprowadziło Dawida Lazera w krąg wybitnych intelektualistów żydowskich przełomu XIX i XX w. W pracy przedstawiono związki Dawida Lazera z Szmuelem Josefem Agnonem, Chaimem Nachmanem Bialikiem, Nahumem Sokołowem, Uri Cwi Grinbergem czy Markiem Chagallem.
Polskie książki trafiały do Palestyny wraz z kolejnymi falami emigrantów z ziem polskich. Jednak odrodzenie języka hebrajskiego i powstanie żydowskiego państwa stymulowały do rozwoju własnej literatury, uzupełnianej przekładami literatury z języków narodowych. Za wprowadzeniem Mitologii na listę lektur hebrajskojęzycznych stała zarówno chęć doświadczenia starożytnych i wielkich cywilizacji, hellenistyczne zainteresowanie autora przekładu, jak i powody komercyjne. Liczba wznowień i skala nakładów Mitologii w Polsce, przy dużym odsetku w Izraelu obywateli pochodzących z tego kraju, gwarantowała przekładowi poczytność i sukces komercyjny. Przedstawione wydarzenia związane z wydaniem Mitologii wprowadzają czytelnika szeroko w problematykę polskiej literatury w Izraelu i ukazują obraz społeczeństwa żydowskiego skłaniającego się ku kulturze hebrajskiej.
Rec.: Natala Jakowenko, U poszukach nowoho neba. Żyttia i teksty Joanykija Galatowskoho. Kyjiw 2017
Recenzja omawia książkę Natali Jakowenko poświęconą spuściźnie literacko-teologicznej ukraińskiego pisarza Joannicjusza Galatowskiego (zm. 1688). Na jej podstawie Jakowenko bada kształtowanie się przestrzeni intelektualnej XVII-wiecznej metropolii kijowskiej i specyfikę kultury religijnej Ukrainy okresu wczesnonowożytnego.
Rec.: Zygmunt Krasiński, Dzieła zebrane. Nowe wydanie. Pod redakcją naukową Mirosława Strzyżewskiego. T. 1–8. Toruń 2017
Recenzja omawia nową edycję pism Zygmunta Krasińskiego, przygotowaną pod kierunkiem naukowym Mirosława Strzyżewskiego, obejmującą 8 tomów (w 12 woluminach). To pierwsze od kilkudziesięciu lat całościowe wydanie utworów wybitnego twórcy romantycznego, mające charakter naukowo-popularny, przynosi nowe propozycje edytorskie i interpretacyjne, podejmowane w sytuacji, kiedy zaginęły rękopisy poety. Autorzy opracowania wydawniczego proponują także odmienny od wcześniejszych edycji sposób uporządkowania twórczości Krasińskiego. Przedstawiane czytelnikowi dzieła określane zostały jako „Krasiński do czytania”, co wskazuje na zaprojektowany nowy sposób lektury utworów poety w perspektywie współczesnego odbiorcy. Recenzja umieszcza najnowszą edycję dzieł autora Nie-Boskiej komedii w kontekście dokonań poprzedników oraz przynosi szczegółowe, krytyczne omówienia rozwiązań edytorskich zawartych w poszczególnych tomach tego wydania.
Rec.: Georomantyzm. Literatura – miejsce – środowisko. Redakcja: Elżbieta Dąbrowicz, Marcin Lul, Katarzyna Sawicka-Mierzyńska, Danuta Zawadzka. Białystok 2015
Georomantyzm to zbiór studiów poświęconych związkom literatury romantyzmu z szeroko rozumianą przestrzenią. Novum ujęcia kwestii nieraz już podnoszonych polega na uznaniu za nadrzędną perspektywy kulturowej, otwierającej obszar badań dotyczących np. problemów tożsamościowych (powiązanych m.in. ze zmianami politycznymi czy cywilizacyjnymi), konfrontacji różnych porządków spacjalnych (namysł nad miejscami wspólnymi/spornymi/osobnymi) czy wyobraźni przestrzennej, a także na podkreśleniu „awangardowej” roli romantyzmu dla takich obszarów nowej humanistyki, jak choćby „polityka miejsca”, ekokrytyka bądź regionalizm otwarty czy komparatystyczny. Osobną wartość zbioru stanowi jego wielogłosowość, przejawiająca się w rozmaitości ujęć oraz różnorodności stosowanych metod i przywoływanych dyskursów.
Rec.: Kajetan Mojsak, Groteska w polskiej prozie narracyjnej 1945–1968. Warszawa 2014
Recenzja zawiera omówienie książki Kajetana Mojsaka Groteska w polskiej prozie narracyjnej 1945–1968 na szerszym tle polskiej i światowej literatury przedmiotu i przemian groteski w literaturze ostatniego półwiecza.
Wspomnienie
Tekst jest wspomnieniem o zmarłym 15 lutego 2018 profesorze dr. hab. Stanisławie Jaworskim, wybitnym teoretyku i historyku literatury, długoletnim pracowniku Wydziału Polonistyki UJ oraz członku redakcji i redaktorze naczelnym „Ruchu Literackiego”.
