Artykuł nawiązuje do podjętej przez Michaiła Bachtina problematyki karnawalizacji literatury. Zmierza jednak całkiem odmiennymi szlakami i formułuje wnioski, które uwzględniają najnowsze stanowiska badawcze. Na poszczególne komedie spogląda się z perspektywy wielotekstu, co pozwala na wysnucie ostatecznego wniosku, że w środowisku rybałtowskim praca nie istniała, ale jedynie zabawa, z której polscy plebejusze uczynili codzienną formę postępowania. Dzięki niej uzyskiwali odpowiedni dochód, dający im prawo do zachowania minimalnego poziomu egzystencji. A jeśli już podejmowali pracę, to dla oszukania i ośmieszenia naiwnych mieszczan, aby ich kosztem zarobić, a przy okazji „radośnie podokazywać” przy wystawieniu kolejnego utworu na improwizowanej scenie.
Pamiętnik Literacki 1 / 2009
Satyryczne i humorystyczne skłonności przejawiał Mickiewicz od dzieciństwa; wśród filomatów zaś mógł je doskonale rozwijać. Juwenilia poety nie spotkały się jednak z przychylnym przyjęciem wśród historyków literatury. Ujawnione na początku XX wieku bogactwo Archiwum Filomatów, a przede wszystkim przekłady z Woltera, zakwestionowały wiele tez pojawiających się w XIX-wiecznych monografiach i biografiach poety. Badaczom towarzyszyło zdumienie i rozczarowanie błahością pierwszych utworów Mickiewicza. Spodziewano się nie „jambów” i „wolteriad”, ale pism „poważnych”, których młody autor miałby już zadatki na wieszcza; dlatego bardzo często lekceważono oraz wstydliwie przemilczano rolę śmiechu w tych wprawkach poetyckich. Niestosowność Mickiewiczowskiej niepowagi – w oczach wielu krytyków – potwierdzają także ich długoletnie zmagania z interpretacją Zimy miejskiej.
Artykuł jest analizą klasycznej noweli Bolesława Prusa Katarynka. Zawarte w nim są dwa wątki refleksji. Pierwszy rekonstruuje historyczno-kulturowy kontekst związany z tytułowym mechanizmem grającym, eksponując jego rolę w budowaniu nowoczesnej świadomości artystów i krytyków odnośnie do związków technologii i sztuki, traktowania sztuki jako towaru oraz relacji między sztuką wysoką a popularną. Są to problemy szczególnie ważne dla literackiego pozytywizmu, który starał się połączyć wysoki poziom artystyczny ze społeczną użytecznością literatury. Na boku pozostawało jednak pytanie: do czego właściwie sztuka – w swoim estetycznym, a nie tylko poznawczym wymiarze – jest nowoczesnemu człowiekowi potrzebna?
Wątek drugi wypełnia analiza struktury noweli, odkrywająca w niej symetryczne układy o wyraźnej proweniencji ideologicznej. Ostrość opozycji znaczeniowych jest nieustannie naruszana, a końcowe konkluzje interpretacyjne wykazują, że skromna humoreska wyraża przekonanie Prusa, iż kapitalizm i demokracja uczyniły literaturę częścią rynku, pozbawiając ją zarazem oczywistych funkcji społecznych – zwłaszcza poznawczej i dydaktycznej – nierozerwalnie związanych z poetyką realizmu pozytywistycznego.
Tematem artykułu są ekspresjonistyczne wyobrażenia i konceptualizacje czasu i historii, znajdujące swój wyraz w wierszach poetów ze środowiska poznańskiego Zdroju (Stanisława Kubickiego, Emila Zegadłowicza, Adama Bederskiego, Witolda Hulewicza) oraz artykułach publikowanych na łamach pisma. Problematyka temporalna i historiozoficzna pozwala wskazać najistotniejsze różnice między ekspresjonizmem polskim i niemieckim, możliwe do wyjaśnienia odmienną sytuacją polityczną obu państw pod koniec i po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Właściwe romantyzmowi pojmowanie procesów historycznych, niezwykle istotna i sugestywna część światopoglądu romantycznego, do którego zdrojowcy chętnie się odwoływali, stanowi w istocie tło dla idei ekspresjonistycznych, ewoluujących od poglądów premodernistycznych ku koncepcjom nowoczesnym, pokrewnym myśli Artura Schopenhauera i Friedricha Nietzschego.
Artykuł porusza problematykę twórczości nowelistycznej Karola Irzykowskiego. Wybrane nowele autora Pałuby zostały w nim zanalizowane w odniesieniu do pojęcia „poetyki manieryzmu”, będącego – według autora – terminem przydatnym do opisu niektórych tekstów literackich z początku XX wieku (dotychczas określanych jako „eksperymentalne” lub „awangardowe”). Autor przyjmuje perspektywę „transhistoryczną”, konfrontując pisarstwo Irzykowskiego z pojęciami wypracowanymi przez teorię literatury końca w. XVI oraz XVII stulecia.
Przedmiotem artykułu jest książka Seweryny Szmaglewskiej pt. Dymy nad Birkenau, jedno z najdonioślejszych dokonań – zarówno w sensie faktograficznym, intelektualnym, jak i artystycznym – w dziedzinie literatury lagrowej. Analizowana jest geneza książki i jej recepcja, jej walor dokumentarny oraz związane z nim funkcje (zaświadczająca, oskarżająca, poznawcza i inne), a przede wszystkim jej wymiar literacki i światopoglądowy. Ukazane są zmagania autorki z formą, mające na celu uzyskanie dzieła ujmującego rzeczywistość obozową w sposób maksymalnie obiektywny, osiągane efekty artystyczne oraz ideowe.
Tańce stanowiły stały element życia dworskiego w XVI w. Łukasz Górnicki, adaptując do rodzimych realiów włoski traktat Il libro del cortegiano Baldassare Castiglionego, choć pominął wiele elementów nie odpowiadających, jego zdaniem, sytuacji polskiego dworzanina, zachował fragmenty mówiące o tańcu. Rozmaitość źródeł zarówno pisanych, jak ikonograficznych czy muzycznych nie zawsze ułatwia zadanie badaczowi pragnącemu zrozumieć rolę tańca w życiu ludzi minionych epok i zrekonstruować dawne choreografie. Niemniej taniec, postrzegany przez długie lata głównie z perspektywy historii baletu, zasługuje również na wnikliwą analizę z punktu widzenia antropologii kultury. Interakcje zachodzące między zabawami dworskimi i plebejskimi, przypisywana tańcowi rola terapeutyczna, jego szczególne miejsce w neoplatońskiej wizji świata, wreszcie szczególne zainteresowane okazywane obecności kobiety, to niektóre tylko problemy, jakie pojawiają się, gdy łączymy różne perspektywy badawcze.
Artykuł rekonstruuje koncepcje estetyczne dotyczące fotografii, które znajdują się w tekstach dwóch pisarzy: Bolesława Prusa i Ryszarda Kapuścińskiego. Autor Lalki umieszcza kwestię fotografii w obrębie podstawowych wartości: Użyteczności, Doskonałości i Szczęścia. W pierwszym wymiarze zdjęcia – ze względu na swoją wierność i wiarygodność – zyskują najwyższą ocenę. W drugim aspekcie, który pozostaje związany z problemem jakości estetycznej, Prus stwierdza, iż fotograficzny obraz nie dorównuje malarstwu, ale w przyszłości ma taką szansę dzięki rozwojowi techniki. W trzecim wymiarze pisarz konsekwentnie uważa, że zdjęcia ani nie zastąpią kontaktu z realną osobą, ani nie są w stanie usunąć doświadczenia przemijania. Ryszard Kapuściński w swojej refleksji dokonuje natomiast rehabilitacji tego zagadnienia, przyznając fotograficznemu obrazowi status metafory, dzięki któremu pojawia się nie tylko poszerzenie poznania, ale i dokonuje się utwierdzenie oraz oczyszczenie egzystencji.
Tekst jest omówieniem książki poświęconej kategoriom „miejsc wspólnych” i „miejsc własnych” w twórczości Leśmiana, Schulza i Kantora, będącej zarazem próbą usytuowania autorów na szerszym tle metaartystycznym.
Prezentowany tekst jest recenzją książki Jacka Łukasiewicza, w której autor, w części pierwszej, podejmuje rozważania nad socrealizmem w Polsce, w drugiej zaś omawia twórczość Mirona Białoszewskiego, Stanisława Grochowiaka, Zbigniewa Herberta.
Tekst stanowi omówienie książki Elżbiety Winieckiej, która czyni figurę syllepsis i zbudowaną wokół niej koncepcję literackości kluczem opisu poetyckiej twórczości Mirona Białoszewskiego. Teretyczno- i historycznoliteracka optyka wzajem się w prezentowanej pracy oświetlają i uzupełniają.
Tekst omawia książkę Danuty Opackiej-Walasek poświęconą zagadnieniu czasu i sposobom ukazywania go w liryce współczesnej. Szczególna uwaga zwrócona została na, oświetlone z różnych perspektyw filozoficznych, kategorie chwili i wieczności u poetów takich, jak Miłosz, Szymborska, Herbert i Zagajewski.
Recenzja omawia książkę Macieja Dajnowskiego, poświęconą tej gałęzi twórczości Stanisława Lema, którą określa się mianem groteskowej, obejmującą m.in. Cyberiadę, Dzienniki gwiazdowe i Bajki robotów. Dajnowski analizuje sposoby przejawiania się groteski w utworach Lema oraz jej funkcje, szczególnie podkreślając jej funkcję poznawczą.
Recenzja stanowi omówienie artykułów zamieszczonych w tomie, który jest plonem konferencji międzynarodowej zorganizowanej w Sztokholmie, a poświęconej twórczości Wisławy Szymborskiej. Autorami prac są literaturoznawcy polscy oraz slawiści zagraniczni, toteż podejmowane przez nich próby ujawniają zróżnicowanie merytoryczne i mają różny zakres: obok głębokich analiz są rekonesanse i pobieżne przeglądy problematyki omawianej twórczości, obok ujęć naukowych – popularyzatorskie.
Prezentowany tekst stanowi glosę do książki Elżbiety Janickiej poświęconej pisarzowi Andrzejowi Trzebińskiemu.
Jest to tekst poświęcony pamięci zmarłego w grudniu 2007 Peera Hultberga, znakomitego duńskiego polonisty, wybitnego znawcy literatury polskiej, zwłaszcza przełomu XIX i XX wieku, a także pisarza – autora powieści awangardowych.
Jest to wspomnienie pośmiertne o prof. Jerzym Poradeckim, profesorze zwyczajnym Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego, kierowniku Katedry Literatury Polskiej XX i XXI wieku, znawcy literatury współczesnej, krytyku i wydawcy, przez szereg lat aktywnym uczestniku łódzkiego życia artystycznego.
