Twórcy epitafiów renesansowych wypracowali pokaźną gamę powtarzalnych treści (loci communes) odwołując się do rzeczywistości śmierci. Wykorzystywano je zarówno w celu opłakiwania odejścia zmarłego (comploratio), jak również dla tworzenia różnorodnych motywów pocieszenia (consolatio). Zwraca uwagę, że w odniesieniu do pierwszego zakresu odwoływano się chętniej do ukształtowanego u schyłku średniowiecza antropomorficznego wizerunku śmierci jako osoby (mortis persona); opisywano jej wygląd i działanie. Treści konsolacyjne wyprowadzano natomiast z przekonania, że śmierć to zjawisko, a nie konkretna postać. Budując pocieszenie często przedstawiano też okoliczności zgonu postaci, której dedykowano utwór. Poczytywano ją za dobrą (mors bona), gdy została przez zmarłego przewidziana; gdy przygotował się na jej przyjście i umierał w otoczeniu bliskich bądź wraz z kimś, kogo kochał za życia. Co więcej, śmierć stawała się powodem do chluby (mors pulchra) wówczas, gdy zmarły oddał życie pełniąc swe obowiązki, zwłaszcza broniąc ojczyzny i religii.
Pamiętnik Literacki 1 / 2008
Modna i zarazem odkrywcza hermeneutyka tekstów staropolskich ukierunkowana na historię idei czy mentalności pozwala na usytuowanie literatury barokowej w kontekście oddziaływań różnorodnych prądów intelektualnych. Jednym z nich był augustynizm, stale przejawiający się w kulturze epok dawnych.
Celem artykułu jest ukazanie zakorzenienia charakterystycznych dla literatury baroku figur: homo inquietus, homo ardens i homo viator w augustyńskim modelu postrzegania świata. To w poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, pojawia się wizerunek człowieka pełnego niepokoju, oddalonego od Stwórcy. Również utwór Poeta nowy Łukasza Opalińskiego czy barokowa emblematyka otwarta jest na obszar kulturowych znaków mających swe źródło m.in. w myśli augustyńskiej. W artykule został także przywołany Abrys Stanisława Witwickiego, w którym autor łączy elementy kartezjanizmu z refleksją biskupa Hippony.
W swoim artykule Jana Andrzeja Morsztyna „cuda miłości”. Kilka uwag o poezji i precyzji autor polemizuje z niektórymi z dotychczasowych odczytań barokowego poety, zwłaszcza z tymi, które postrzegają tę poezję jako „chłodny, sofistyczny monolog”, widząc w niej głównie doskonałość formalną, geometryczną niemal precyzję i wirtuozerię, a nade wszystko sztuczność, a samemu autorowi zarzucają oschłość uczuciową, beznamiętność i chłód. Stawia hipotezę, że poezja Morsztyna to, być może, nie dworska gra pozorów, lecz próba sięgnięcia do sensów i prawd ukrytych pod tymi pozorami. Stara się dowieść, iż kluczem do tej twórczości jest „różnica stopnia autorytatywności informacji stematyzowanej i implikowanej, a także informacji pochodzących z różnych poziomów nadawczych”. Subtelność gry, w którą wciąga nas Morsztyn, jest dziś dla nas często nieczytelna, a paradoksy, na jakie natrafiamy podczas lektury – nieprzezwyciężalne. Czy autor Lutni zaplanował taki właśnie odbiór swojego dzieła?
Wacław Potocki to barokowy twórca-ziemianin, który często pisał o przyrodzie, m.in. o lesie (ok. 250 utworów). Knieję przedstawiał przy tym albo jako przestrzeń rzeczywistą (natura), albo traktował ją metaforycznie (kultura). W obu przypadkach wskazywał na pozytywne i negatywne skutki znalezienia się człowieka w lesie. Podkreślał korzyści, zwłaszcza możliwość zdobycia mięsa i futer, co było efektem polowań (w tych widział namiastkę wojny i traktował jako zajęcie nobilitujące). Zdarzało się (rzadko), że dostrzegał też estetyczne walory boru, zauważając, iż jego piękno – objawiające się w śpiewie ptaków – świadczy o wielkości Stwórcy. Równocześnie jednak pisarz sygnalizował niebezpieczeństwa wynikające z tego, że człowiek znalazł się w przestrzeni niecywilizowanej. Dzika przyroda symbolizowała chaos (również moralny), sprzyjający wyrzutkom społeczeństwa, np. rozbójnikom, fałszerzom pieniędzy itd., oznaczała metaforyczną przestrzeń, w której na człowieka czyhał myśliwy-szatan.
Artykuł jest próbą – i zarazem propozycją – „świeżej” lektury poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
Autorka tekstu, omawiając we wstępie sposoby funkcjonowania i różne oblicza tradycji romantycznej w Dwudziestoleciu międzywojennym – epoce kształtującej młodego warszawskiego poetę – przechodzi do polemiki z legendą „drugiego Słowackiego”. Stwierdzając, że istnieje odbiorczy stereotyp, zgodnie z którym nawiązania do tradycji romantycznej u Baczyńskiego odnoszą się w głównej mierze do twórczości autora Króla-Ducha, autorka przekonuje, iż warto poszukać w wierszach okupacyjnego poety także (a może przede wszystkim) śladów Mickiewicza; czyni to, dokonując porównawczej analizy oraz interpretacji dwu ballad: Łowów Baczyńskiego i Świtezianki Mickiewicza. Wnioski prowadzą autorkę do stwierdzenia, że z całą pewnością tradycja romantyczna w twórczości Baczyńskiego w znacznym stopniu uobecnia się poprzez dialog i polemikę z autorem Dziadów.
Prezentowany artykuł wprowadza w problemy twórczości poetyckiej Zbigniewa Bieńkowskiego. Przekonanie o ważnej roli artysty w społeczeństwie, a także przeświadczenie, że poezja powinna nieustannie wkraczać w dziedzinę „niepoezji”, czyli skupiać się na nie opisanych jeszcze problemach własnej epoki, przejął autor Sprawy wyobraźni z doświadczeń Awangardy Krakowskiej. Jednak jego poglądy estetyczne mają także odniesienie w tradycji dalszej. Odwołuje się Bieńkowski do modernistycznych koncepcji świata i człowieka. Podobnie jak poeci Młodej Polski, próbując opisać ontyczną strukturę człowieka, posługuje się takimi pojęciami jak „duch” oraz „dusza” (nazywa je „spirytualiami”, mając świadomość ich stylistycznego nacechowania). Związki między Bieńkowskim a Przybosiem oraz – wspólnym prekursorem obu pisarzy – Leśmianem są analizowane jako najważniejsze relacje międzytekstowe.
Jednym z podstawowych problemów twórczości Tadeusza Różewicza jest zagadnienie oporu, jakie stawia doświadczenie faktyczności ciała, jego cierpienia i pożądania – wobec instytucji literatury. Władza i przemoc literatury tworzą dla Różewicza „totalitarny” porządek, który trzeba rozsadzić przez głęboką pracę wewnątrz dyskursu, naruszającą określone konwencje wypowiedzi. Ten emancypacyjny gest autora Niepokoju odzwierciedli się w Duszyczce, w której zatarte zostają granice między gatunkami a rodzajami literackimi. Utwór ten jest hybrydą tekstową, w której język pożądania zostanie wyzwolony przez śmierć ukochanej kobiety, a podmiot – ustanowiony wyłącznie wobec nieobecnej kochanki. Tekst Różewicza pokazuje nieredukowalny wymiar pożądania. Pisanie staje się sceną, w której wyraża się zarówno bolesna utrata, jak i pragnienie obecności, na zawsze odwleczonej i niemożliwej.
W artykule tym analizuję koncepcję tradycji, wyłożoną w manifestach Co to jest klasycyzm, i pokazuję, jakie strategie obronne poeta stosuje, by ujść alienującej naturze języka. Najskuteczniejszy okazuje się taki sposób konstruowania wypowiedzi, który za Lacanem nazywam wypowiedzią paradoksalną. Autor Thema regium próbuje fingować metajęzykową postawę i dzięki temu udaje mu się stworzyć fikcję o byciu poza językiem i przekonać nas, że mówi to, co naprawdę chce, czyli zaprzeczyć ironii w rozumieniu Paula de Mana. Konsekwentnie też posługuje się pastiszowym stylem. Pozwala mu to na zajęcie pozycji Mistrza, która zapewnia jedno z najsilniejszych odróżnień.
Artykuł przynosi porównanie Zdań i uwag Adama Mickiewicza z epigramatami Anioła Ślązaka z Cherubinischer Wandersmann, stanowiącymi w różnym stopniu źródło inspiracji dla polskiego poety, który sporządzał ich przekłady bądź parafrazy. Składające się na artykuł metryki rejestrują kolejne wersje rękopiśmienne utworów Mickiewicza, przynoszą informacje o stanie badań (relacja ta zaprząta uwagę badaczy od ponad 130 lat) i zawierają komentarze objaśniające zarówno charakter rozpatrywanej zależności, jak przejawy oryginalności Mickiewicza, z uwzględnieniem różnic teologicznych i cech języka poetyckiego. Spośród 165 epigramatów Mickiewicza artykuł wykazuje 95, w których omawiane podobieństwo daje się zauważyć, co jest liczbą znacznie przekraczającą dotychczasowe ustalenia.
Przedstawiony materiał przynosi – w pierwszej części – informację o nie znanych dotąd kopiach fragmentów poematów (A co pół mili… drzewo pochylone czeka…, [Pan Tadeusz], [Próby poematu filozoficznego]) i kopiach wierszy Juliusza Słowackiego. Kopie te, sporządzone ręką Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, znajdują się w rękopisie Bibl. Ossolineum 9899/II, znanym wydawcom przede wszystkim jako manuskrypt zawierający teksty zaliczane do drugiego rapsodu Króla-Ducha.
W drugiej części podaję tekst (oraz odmiany) kopii 14 wierszy, których nie uwzględniliśmy w edycji: J. Słowacki, Wiersze. Nowe wydanie krytyczne. Opracowali J. Brzozowski i Z. Przychodniak. Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań 2005.
Tekst przedstawia wyniki kwerend dotyczących wierszy Ludwika Stanisława Licińskiego (1874–1908). Pisarz znany jest historykom literatury jako autor dwóch tomów opowiadań: Z pamiętnika włóczęgi i Halucynacje. Mało kto pamięta o szeregu liryków poety rozproszonych po różnych czasopismach. Dostępne bibliografie twórczości Licińskiego odnotowują tylko 16 jego wierszy. Niniejszy artykuł prezentuje 13 kolejnych tekstów wraz z ich historią wydawniczą i uzupełnia bibliografię przedmiotową autora Okrętu szalonego. Jednocześnie zakreśla pola dalszych poszukiwań spuścizny lirycznej tego pisarza „wciąż pozostającego w cieniu”.
Tekst jest recenzją pracy Katarzyny Kabacińskiej traktującej o sposobach spędzania wolnego czasu przez dzieci, oparta przede wszystkim na źródłach pochodzących z doby oświecenia.
Tekst omawia Problemy tragedii i tragizmu, jedną z najbardziej obszernych monografii poświęconych zjawiskom tragiczności, tragizmu i tragedii, jakie ukazały się w Polsce w ostatnich dekadach. Zaproszeni do współpracy autorzy, reprezentujący prawie wszystkie krajowe ośrodki akademickie, dokonali interpretacji różnorodnych – pod względem estetycznym, gatunkowym i filozoficznym – znaczeń tytułowych pojęć. Wyłaniające się z ich rozpoznań konkluzje wydają się ważne i wartościowe.
Podtytuł recenzowanej książki – Tuzin studiów i szkiców o romantycznych wyobrażeniach morza i egzotyki – informuje rzeczowo o jej zawartości. Pierwszy, najobszerniejszy ze szkiców odnosi obrazy morza wpisane w dzieła polskiego romantyzmu do analogicznych motywów literatury średniowiecznej, renesansowej, barokowej oraz oświeceniowej. Rozprawy kolejne przedstawiają wkład wniesiony do dziedzictwa polskiej marynistyki przez poetów i prozaików: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego, Wincentego Pola, Aleksandra Podgórskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Henryka Jabłońskiego, Marię Konopnicką. Osobny szkic poświęcił autor polskiej XIX-wiecznej recepcji Louisa Camõesa.
Recenzowana tu książka Ewy Kołodziejczyk jest próbą rekonstrukcji światopoglądu estetycznego Józefa Czechowicza – jednego z najważniejszych literatów polskich Dwudziestolecia międzywojennego. Wykorzystane w studium narzędzia metodologiczne nawiązują do prac Ryszarda Nycza i jego kluczowej koncepcji literatury szeroko pojętego modernizmu. Takie ujęcie pozwala przedstawić Czechowiczowskie dzieło w nowym świetle i eksponuje te wątki twórczości poety, które wcześniej nie zostały należycie sproblematyzowane i omówione.
Jan Zięba, autor omawianej tu książki – wykorzystując kategorie „klerkizmu” i „zaangażowania” – rekonstruuje program krytyczny Stefana Napierskiego (wybitnego acz zapomnianego pisarza Dwudziestolecia międzywojennego) w kontekście nowoczesnej krytyki polskiej i europejskiej.
Jest to recenzja jednej z ważniejszych prac poświęconych teorii i historii polskiej liryki nowoczesnej, której genezy szuka badacz już w XIX-wiecznej poezji Mickiewicza, a rozwinięcie śledzi w odmiennych typach twórczości XX-wiecznej: Micińskiego, Leśmiana, Przybosia, Miłosza, Różewicza, Grochowiaka, Świrszczyńskiej i innych. Znaczna część rozważań obejmuje problematykę pojmowania modernizmu oraz istoty interpretacji, różnie definiowanej przez przedstawicieli strukturalizmu (Sławiński), dekonstrukcjonizmu (Derrida, Markowski) i najbliższego poglądom autora pragmatyzmu (Fish).
Recenzja podkreśla oryginalność i bogactwo myślowe książki Michała Pawła markowskiego, zwłaszcza w dyskursie filozoficznym, a także psychoanalitycznym (Lacan), ale jednocześnie zgłasza problem skali prawomocności ustaleń autora dla współczesnej gombrowiczologii.
Omawiana tu książka Mateusza Kanabrodzkiego jest próbą znalezienia nowego klucza interpretacyjnego dla utworów Georga Büchnera, Witolda Gombrowicza, Mirona Białoszewskiego i Helmuta Kajzara. Badacz skupia się na problemie dotyku i granicznej przestrzeni między ciałem a światem, która jest dla niego swoistym teatrem.
Recenzowana książka Adriana Glenia „W tej latarni…” Późna twórczość Mirona Białoszewskiego w perspektywie hermeneutycznej jest próbą nowego spojrzenia na ostatnią fazę twórczości Białoszewskiego. Gleń rezygnuje z ujęć autobiograficznych czy lingwistycznych na rzecz hermeneutyki. Najważniejsze kategorie, którymi posługuje się autor, to: podmiotowość, relacja podmiot–przedmiot, dialog, relacja człowiek–sacrum. Pozwalają one dotrzeć do tzw. prawdy dzieła, definiowanej przez autora w oparciu o koncepcję Martina Heideggera.
W recenzji omówiono dwie książki monograficzne – autorstwa Tomasza Cieślaka-Sokołowskiego oraz Jerzego Kowalewskiego – poświęcone twórczości współczesnego poety polskiego, Janusza Szubera z Sanoka (ur. 1948). Zdecydowanie wyżej oceniono tekst Cieślaka-Sokołowskiego. W opracowaniu Jerzego Kowalewskiego stwierdzono wiele istotnych błędów: wadliwą analizę, upraszczającą interpretację, nietrafne uogólnienia historycznoliterackie.
Recenzowana książka omawia twórczość jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskiej piosenki literackiej. Autor wychodzi z założenia, że teksty Kaczmarskiego, zarówno na planie treści, jak i formy, wyrastają ponad przeciętne realizacje gatunkowe. Analizy poszczególnych utworów nie pozostawiają wątpliwości. Nawiązania do innych dzieł czy to literackich, czy malarskich, obecność wątków metafizycznych, język sprawiają, że utwory te ciążą ku wysokim rejestrom kultury, ku poezji.
Profesor Janusz Pelc (1930–2005), któremu poświęcone zostało wspomnienie pośmiertne, to wybitny humanista polski, badacz literatury polskiej renesansu i baroku, edytor, znawca emblematyki europejskiej, komparatysta, autor wielu książek na temat literatury XVI i XVII wieku.
