Muzyka w twórczości Wacława Berenta
Plik z tekstem
Celem artykułu jest zaprezentowanie różnych sposobów funkcjonowania muzyki i akustyki w literaturze na przykładzie twórczości Berenta. Każde z jego dzieł pełne jest rozmaitych nawiązań do sztuki dźwięków. Słuchowe odbieranie rzeczywistości charakteryzuje bohaterów już od pierwszych jego utworów. Powieściowe światy wypełnione są muzyką, ludzkimi głosami, dźwiękami natury, odgłosami miasta, itp.
Zagadnienia omawiane w artykule wpisują się, z jednej strony, w badania muzyczno-literackie, a z drugiej – w rozważania na temat sposobów literackiej reprezentacji percepcji słuchowej.
Problem muzyki w literaturze sytuuje się poza którąkolwiek z epok, ale wydaje się, że literatura modernistyczna stanowi wyjątkowo dobry przykład najpełniejszej realizacji muzycznych filiacji dzieła literackiego na każdym poziomie. A twórczość Wacława Berenta, jednego z najwybitniejszych polskich modernistów, doskonale ilustruje najważniejsze tendencje prozy powieściowej wczesnego modernizmu, wyznaczając jednocześnie kierunek jej rozwoju. Podobnie dzieje się w tej twórczości z motywem muzyki oraz realizacją związków muzyki i literatury.
Mit i muzyka w funkcji ekspresji „niewypowiadalnego” pożądania. O „Psyche” Jarosława Iwaszkiewicza
Plik z tekstem
Artykuł poddaje badaniu występujące w opowiadaniu J. Iwaszkiewicza pt. Psyche znaki represjonowanej homoseksualności pisarza.
Pożądanie homoseksualne ujawnia swą obecność na kilku poziomach. Pierwszym z nich jest nadana opowiadaniu forma muzyczna. Drugi to mitologiczny szkielet fabularny służący przedstawieniu biograficznie rozumianej fascynacji męskością. Utożsamienie się pisarza z boginką wiąże opowiadanie estetyką camp, co wyznacza trzeci poziom konstrukcji tekstu ujawniający jego homoseksualną motywację.
Poza wymienionymi poziomami tekstu homoseksualność ujawnia się poprzez aktywizację „tajnych znaków” dyskursu homoseksualności takich jak wprowadzenie znanego z Uczty Platona motywu wyższości „macierzyństwa symbolicznego” (homoseksualizmu) nad „macierzyństwem cielesnym” (heteroseksualnością).
„Użycza mu słuchu, czasu, cierpienia, wszystkiego, co przewidziała”. Muzyka w twórczości Stanisława Barańczaka
Plik z tekstem
W poezji Barańczaka wraz z poszerzeniem horyzontów lirycznej penetracji o sferę metafizyczną język traci swoją wcześniejszą aksjomatyczną wartość. Równolegle do osłabienia roli słowa (jako pośrednika transcendencji) rodzi się w tej poezji refleksja o muzyce. W wierszach Kontrapunkt, Z okna na którymś piętrze ta aria Mozarta, Tenorzy, czy Hi-Fi można mówić o jednym, całościowym projekcie filozoficznym muzyki. Jeśli istnieje w tej poezji znak, który umożliwia zgłębienie sfery metafizycznej, to nie jest to słowo, lecz – dźwięk. Muzyka jest postrzegana w tej poezji jako coś, co nie ma źródeł ani w geniuszu ludzkim, ani w historii. Jest przedstawiana tak, jakby obejmowała sobą całą rzeczywistość zarówno egzystencjalną (określającą tożsamość „ja”), jak i esencjalną.
Poezja Zbigniewa Herberta w świecie sztuk pięknych
Plik z tekstem
W tekście Poeta wobec współczesności opowiadał się Herbert za poezją opartą na słowie, które jest „oknem otwartym na rzeczywistość”, znakiem przezroczystym. Jedną z implikacji tej koncepcji jest rozumienie literatury jako „transparentnej reprezentacji”, z akcentem postawionym na obrazowości. W tym kontekście rozprawa jest próbą odpowiedzi na pytanie o malarskość tej części poezji Herberta, która nawiązuje intertekstualny dialog ze sztukami plastycznymi. Jest to więc także pytanie o swoiście Herbertowy sposób intersemiotycznej translacji. Problemy te prezentuje część pierwsza tekstu: Interpretacje. Część druga: Poezja wobec sztuki, wyciągając wnioski z poprzedniej, koncentruje się wokół kwestii przekraczania liryki opisowej w kontekście estetycznego imperatywu „wyobraźni zahamowanej”, na podstawie którego formułuje poeta postulat sprzężenia estetyki i etyki.
Lalki, lustra, klepsydry. Motyw fotografii w polskiej prozie lat 1863–1939
Plik z tekstem
Artykuł Lalki, lustra, klepsydry przedstawia motyw fotografii w polskiej prozie lat 1863–1939. Wyodrębnione w nim zostały trzy podstawowe konteksty, w jakich autorzy korzystają z tego „rekwizytu”. Najczęściej zdjęcie odgrywa znaczącą rolę w miłosnych perypetiach bohaterów, którzy zakochują się lub wpadają w zazdrość na skutek kontaktu z wizualną reprezentacją jakiejś osoby. Percepcja fotografii przynosi również pewien zasób informacji o świecie, ulegający jednak stopniowej redukcji, która ostatecznie prowadzi do zwrotu w kierunku oglądającego podmiotu. Trzeci kontekst jest związany z doświadczeniem tanatologicznym bohaterów: mogą oni czerpać konsolacyjną moc płynącą z fotografii osób zmarłych, albo – przeciwnie – pogrążać się w rozpaczy, utwierdzającej ich w kruchości wszelkiego istnienia.
„Ready made”. Przedmiot w prozach Mirona Białoszewskiego
Plik z tekstem
Artykuł jest poświęcony analizie roli przedmiotów w twórczości prozatorskiej Mirona Białoszewskiego. Ukazuje zainteresowanie rzeczami codziennego użytku jako cechę charakterystyczną sztuki drugiej połowy XX wieku. Kontekstem dla badanych utworów jest więc ready-made, ambalaż, asamblaż i environment.
Przedmioty tworzą kolaże w warstwie opisowej: wykonane techniką przypadku, dźwiękowe oraz wizualne. Powstają one w otoczeniu narratora. Literacki świat przedstawiony został bowiem utożsamiony z przestrzenią życia.
Wątek biograficzny wprowadza dodatkowe argumenty na rzecz „estetyki biednej”, czy „estetyki strychu”. Okazuje się ona także projektem współbycia społecznego, opartego na zasadzie dobrowolnego obdarowywania i na recyklingu jako sposobie obiegu dóbr. Stosunek do rzeczy wyrasta z powojennego doświadczenia braku. Przedmiot jest w tych utworach uznany za znak kulturowy.
Zniewolenie i ślady buntu – czyli autoportrety kobiet. Od Claricii do Olgi Boznańskiej
Plik z tekstem
Autoportret kobiecy jest w tej rozprawie traktowany nie tylko jako dzieło sztuki, lecz również jako cenne świadectwo świadomości polskich artystek. Relacje między ich ambicjami twórczymi a drastycznie ograniczaną przez konwencje obyczajowe i artystyczne kolejnych epok możliwością ich realizacji prowokowały niektóre utalentowane damy do prób obejścia owych zakazów, zyskania większej swobody twórczej.
Literackich autoportretów pań przed końcem wieku XIX było niewiele, warto omawiać je razem z dziełami malarskimi, dobrze dopełniają się wzajemnie. W prezentowanym szkicu są ukazane autoportrecistki poczynając od XII-wiecznych skrybentek po zbuntowane kobiety początku wieku XX. Przemianom obyczajów towarzyszyły przemiany konwencji stylistycznych, pozy i treści, jakie wizerunek własny miał wyrażać. Odczytywanie mowy autoportretu, rekonstrukcja kierowanego ku odbiorcy przesłania staje się zadaniem fascynującym.
Medialny opis tragedii: o relacjach prasowych na temat ataku na WTC
Plik z tekstem
Artykuł prezentuje strategie komunikacyjne stosowane w polskiej prasie i telewizji w relacjach z ataku na World Trade Center oraz w komentarzach i wspomnieniach o tej tragedii, pisanych w jakiś czas potem. Autor prezentuje repertuar gatunków w tych celach wykorzystywanych, pisze m.in. o roli kroniki, wspomnienia i wyznaniach naocznych świadków w budowaniu obrazu zdarzenia, który z czasem staje się dość często stereotypową wizją historii. Sporo miejsca poświęcono analizie mityzacji i symbolizacji widocznej w opisach ataku na WTC w prasie polskiej, retoryce i metaforyce publicznych wypowiedzi o tragedii z 11 września 2001 roku. Artykuł zawiera także rozważania o zależnościach łączących „punkt widzenia” wpisany w narracje o tragedii i ich uwikłanie w aktualny dyskurs polityczny. Całość zamyka analiza zdjęć tragedii w Nowym Jorku, zamieszczanych w prasie i w Internecie. Krótko: jest to wypowiedź o jednym z wielu sposobów opisu zła w dyskursie medialnym, zasadach budowania potocznej wizji historii przez ten właśnie rodzaj dyskursu i roli obrazu w jej utrwalaniu.
Problem tzw. poezji konkretnej
Plik z tekstem
Wyjściowym założeniem artykułu jest stwierdzenie, że poezja to językowy wyraz subiektywnego stosunku do wybranych wydarzeń. Czytając utwór poetycki, odbiorca spotyka się z czymś, co rządzi się swoimi własnymi zasadami, jest mniej lub bardziej niepowtarzalnym komunikatem. Jednak ta niepowtarzalność jest silnie ograniczona językowym medium poezji. Nadawca osiąga przecież indywidualny wyraz poprzez jak najbardziej jednostkową realizację typowych składników języka. Poezja konkretna, zdaniem Autora, jest próbą wyłamania się z tej zasady – przestaje już chodzić tylko o indywidualny zestaw typów, a coraz bardziej – o niepowtarzalny układ konkretnych egzemplarzy, tzw. wehikułów znaku. W ten sposób słowo nabiera konkretności barwy bądź dźwięku. Ta konkretność może ściśle wiązać się ze znaczeniem utworu, wzmacniać je swoim rysunkiem, bądź też mocno osłabiać reprezentujący charakter mowy.
„Biblioteka Narodowa” kontra „Biblioteka Polska”. Fragment z dziejów XIX-wiecznych sporów wydawniczych
Nieznane rękopisy Józefa Weyssenhoffa związane z powieścią Henryka Sienkiewicza „Na polu chwały”
Rec.: Edyta Chlebowska, „Ipse ipsum”. O autoportretach Cypriana Norwida. Lublin (2004). „Studia i Monografie”. [T.] 10
Rec.: Adam Dziadek, Obrazy i wiersze. Z zagadnień interferencji sztuk w polskiej poezji współczesnej. Katowice 2004. „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”. Nr 2258
Rec.: Jacek Łukasiewicz, Grochowiak i obrazy. Wrocław 2002. „Acta Universitatis Wratislaviensis”. No 2289
Rec.: Andrzej Hejmej, Muzyczność dzieła literackiego. Wyd. 2, poprawione. Wrocław 2001. „Monografie Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej”
Rec.: Muzyka w literaturze. Antologia polskich studiów powojennych. Redakcja Andrzej Hejmej. Kraków (2002)
Rec.: Elżbieta Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej. Kraków (2003). „Horyzonty Nowoczesności”. [T.] 27
Rec.: Adriana Cavarero, A più voci. Filosofia dell’espressione vocale. Milano 2003
Ireneusz Opacki (5 sierpnia 1933 – 9 lipca 2005)
